Милодий VII аср биринчи ярмига келиб, Муҳаммад алайҳиссалом томонидан Арабистон ярим оролида ислом давлатига асос солинди. Бу давлат қисқа вақт ичида Форс ва Рим империяларини мағлуб этиб, жуда катта ҳудудни ўз ҳукмронлиги остида бирлаштирди. Муҳаммад пайғамбар вафотидан кейин унинг издошлари Абу Бакр Сиддиқ,Умар ибн Хаттоб, Усмон ибн Аффон, Али ибн Абу Толиб ўттиз йил давомида давлатни бошқардилар. Бу даврда тузум Муҳаммад пайғамбар кўрсатмаси асосида бошқарилгани учун бу тўрт кишини “Хулафои рошидин” (тўғри йўлдаги халифалар) деб номланди. Ундан кейинги ҳукмдорлар бу бошқарувни давом эттира олмадилар. Али ибн Абу Толиб вафотидан кейин Муовия ибн Абу Суфён 661 йилда (661-750 йилларда ҳукм сурган) умавийлар давлатига асос солди ва Дамашқ шаҳрини халифалик пойтахтига айлантирди. Унинг ҳукмронлик қилган 20 йиллик даври Умар ибн Хаттоб вафотидан кейинги энг барқарор давр бўлган эди[1]. Тўқсон йил умр кўрган бу давлатни ўн тўрт ҳукмдор идора қилган: Муовия ибн Абу Суфён (661-680), Язид ибн Муовия (680-683), Муовия II ибн Язид (683-684), Марвон I ибн Ҳакам (684-685), Абдулмалик ибн Марвон (685-705), Валид ибн Абдулмалик (705-715), Сулаймон ибн Абдулмалик (715-717), Умар ибн Абдулазиз (717720), Язид ибн Абдулмалик (720-724), Ҳишом ибн Абдулмалик (724-743), Валид II ибн Язид (743-744), Язид III (744), Иброҳим ибн Валид (744), Марвон II ибн Муҳаммад (744-750).

747-750 йиллардаги Абу Муслим қўзғолони натижасида халифа Марвон ибн Муҳаммад тахтдан тушгач, ҳокимият аббосийлар қўлига ўтган[2]. Муовия ибн Абу Суфён давригача халифалар сайлов йўли билан тайинланар эди. Муовиядан кейин эса бу отадан ўғилга ўтадиган тожу тахт кўринишида давом этди.

Хуросонда бош кўтарган Абу Муслим қисқа вақтда Ўрта Осиё ва Эронни эгаллаб, 749 йил ноябрда Абул Аббосни халифа деб эълон қилди[3]. 750 йил январида умавийларнинг асосий қўшини Катта Заъб дарёси қирғоғида мағлуб этилди ва охирги халифа Марвон ибн Муҳаммад (Марвон II) Мисрга қочди ва ўша ерда қатл этилди[4].

Ислом тарихига умавийлардан кейин қадам қўйган сулола номи “аббосийлар” деб аталади. Улар Пайғамбар алайҳиссаломнинг амакилари Аббос ибн Абдулмутталиб зурриёдларидир. Унга Абул Аббос ас-Саффоҳ асос солган, охирги халифа Мустаъсим бўлган. Аббосийлар ҳижрий 132-656 (милодий 750-1259) йилларда, яъни беш асрдан зиёд халифалик қилишган. Шиорлари қора байроқ бўлган. Улар даврида халифалик пойтахти Дамашқдан Бағдодга кўчирилган, иқтисод-савдо ва маданий соҳалар гуллаб-яшнаган. Охирги халифани мўғуллар хони Ҳалоку (Хулогу) қатл эттирган. Аббосийлардан машҳурлари Маҳдий (775-785), Ҳорун ар-Рашид (786-809). Маъмун ((813-833), Муътасим (833-842) лардир. Аббосий халифалар (тахтга ўтирган йили билан) қуйидагилар: Саффоҳ – ҳижрий 132/ милодий 750. Мансур – ҳижрий 136/ милодий 754. Маҳдий – ҳижрий 158/ милодий 775. Ҳодий – ҳижрий 169/ милодий 785. Ҳорун ар-Рашид – ҳижрий 170/ милодий 786. Амин – ҳижрий 193/милодий 809. Маъмун – ҳижрий 198/ милодий 813. Муътасим – ҳижрий 218/ милодий 833. Восиқ – ҳижрий 227/ милодий 842. Мутаваккил – ҳижрий 232/ милодий 847. Мунтасир – ҳижрий 247/ милодий 861. Мустаъ ин – ҳижрий 248/ милодий 862. Муътазз – ҳижрий 252/ милодий 866. Муътадий – ҳижрий 255/ милодий 869. Муътамид – ҳижрий 256/ милодий 870. Муътазид – ҳижрий 279/ милодий 892. Муктафий – ҳижрий 289/ милодий 902 . Муқтадир – ҳижрий 295/ милодий 908. Қоҳир – ҳижрий 320/ милодий 932. Розий – ҳижрий 322/ милодий 934. Муттақий – ҳижрий 329/ милодий 940. Мустакфий – ҳижрий 333/ милодий 944. Мутеҳ – ҳижрий 334/ милодий 946. Тоиҳ – ҳижрий 363/ милодий 974. Қодир – ҳижрий 381/ милодий 991. Қоим – ҳижрий 422/ милодий 1031. Муқтадий – ҳижрий 467/ милодий 1075. Мустазҳир – ҳижрий 487/ милодий 1094. Мустаршид – ҳижрий 512/ милодий 1118. Рашид – ҳижрий 529/ милодий 1135. Муқтафий – ҳижрий 530/ милодий 1136. Мустанжид – ҳижрий 555/ милодий 1160. Мустазиҳ – ҳижрий 566/ милодий 1170. Носир – ҳижрий 575/ милодий 1180. Зоҳир – ҳижрий 622/ милодий 1225. Мустансир – ҳижрий 623/ милодий 1226. Мустаҳсим – ҳижрий 640-656/ милодий 1242-1258[5].

Ушбу беш асрдан зиёд муддат давомида ўттиз етти халифа ҳукм сурган. Биргина IX асрда Ҳорун ар-Рашид, Амин, Маъмун, Муътасим, Восиқ, Мутаваккил, Мунтасир, Мустаҳин, Муътазз, Муътадий, Муътамид, Муътазид ҳукмронлик қилишган.

Ҳорун ар-Рашид ҳукмронлиги IX асрнинг дастлабки йилларида ниҳоясига етган. Ҳорун ар-Рашиддан кейин унинг ўғли Амин тахтга ўтирган. Амин ҳукмронлиги даврида укаси Қосимни Шом ҳокимлигидан бўшатди. Бу вазифага уни Ҳорун ар-Рашиднинг ўзи тайинлаган эди. Бу воқеадан кейин Амин ва Маъмуннинг ораси бузилади. Амин Маъмунни валиаҳдликдан бўшатиб, унинг ўрнига гўдак ўғли Мусони валиаҳд этиб тайинлайди. Бир неча йил давом этган сиёсий танглик Маъмунни халифалик тахтига ўтириши билан якунланади[6].

Тарихчи Ибни Асирнинг келтиришича, Ҳорун ар-Рашид ҳижрий 182 милодий 798 йил Абдуллоҳни Аминдан кейин валиаҳд этиб тайинлади ва унга Маъмун лақабини берди. Унга Хуросонни ва Ҳамадонгача бўлган ҳудуд бошқарувини топширди[7]. Ҳижрий 186, милодий 802 йил ҳаж сафарига йўлга чиққан Ҳорун ар-Рашид валиаҳдларига туҳфалар қилди. Шом ва Ироққа ҳоким этиб тайинлаган ўғли Аминга Мағриб ўлкасини ҳам қўшиб берди. Хуросон ўлкасига ҳоким бўлган Маъмунга Ҳамадон ва шарқий ҳудудларни ҳаммасини туҳфа қилди. Сўнг Амин ва Маъмундан кейин валиаҳд бўлишига ўғли Қосимга байъат берди. Унга Муътаман лақабини қўйди. Муътаманга Жазира, Суғур ва Авасим ерларини қўшиб берди.

Ҳижрий 193, милодий 809 йил Рофиъ ибн Лайсга қарши жанг қилиш учун Хуросонга йўл олган Ҳорун ар-Рашид Тус шаҳрида вафот этди. Вафотидан олдин Маъмунни Марв шаҳрига жўнатган эди.

Ҳорун ар-Рашид вафотини эшитган Амин Бағдодда жума намозидан кейин халққа отаси вафот этганини эълон қилди ва барчани ўзига байъат қилишга чақирди[8]. Отасининг амакиси Сулаймон ибн Мансур ва Синдийни бошқа жойлардаги аскарлар ва бошқалардан байъат олишга вакил қилди[9].

Ибни Асирнинг келтиришича, Амин ва Маъмуннинг ўртасидаги келишмовчиликнинг сабаби Ҳорун ар-Рашид Хуросонга юриши вақтида ўзи ва қўшинни барчасини Маъмунга байъат қилдирди ва барча молларни унга берди. Бу ҳодиса Аминга қаттиқ таъсир қилди. Иккинчи сабаб, Фазл ибн Рабиъ Маъмундан юз ўгириб, Тусдан Ироққа келгач, халифалик Маъмунга ўтганидан кейин уни вазифасида қолдирмаслигини ўйлади ва Аминни Маъмунга гиж-гижлашга ўтди. Унинг мақсади Маъмунни валиаҳдликдан бўшатиб, Аминнинг ўғли Мусони валиаҳд қилиш эди. Бу вақтга қадар Амин бу ҳақда ўйламаган эди. Фазл Аминга айтар эди: “валиаҳдлик ишида Маъмун ва Қосимни кутманг. Байъат улардан олдин сизга берилган. Улар байъатга сиздан кейин киритилган”, деди. Бу фикр халифа ҳузурида ўз ўрнига эга бўлган Али ибн Исо ибн Моҳон ва Синдийга ҳам маъқул келди. Натижада Амин уларнинг фикрига қўшилди ва Маъмун билан Муътаманни валиаҳдликдан бўшатди. Буни эшитган Маъмун Аминни исмини Тароз шаҳри хутбаларидан олиб ташлади ва Амин билан хат-хабарни тўхтатди[10]. Амин Маъмунга тўрт кишини элчи қилиб юборди ва ўғли Мусони ундан баланд эканини тан олишини, Маъмун Бағдодга келишини талаб қилди. Маъмун маслаҳат қилиб, Аминга хат ёзди. Хатда халифани тан олишини, ўзи уни бир хизматчиси эканини эътироф этди ва ўз ўрнида қолдирса хурсанд бўлишини ёзиб юборди. Амин хатни ўқиб, Маъмун унга тўлиқ итоат этмаслигини билди[11].

Ҳижрий 195, милодий 811 йил халифа Амин Маъмунни номи зарб қилинган танга пулларни муомаладан чиқарди ва номини хутбалардан олдириб ташлади. Бунга сабаб бу тангаларда Аминнинг исми зарб қилинмагани эди. Амин ўғли Мусони минбарларда тилга олинишига буюрди ва унга “Ан-нотиқу бил-ҳақ” (Ҳақиқатни гапирувчи) лақабини қўйди. Иккинчи ўғли Абдуллоҳга “Ал-қоиму бил-ҳақ” (Ҳақиқатни тикловчи) лақабини тайин қилди[12].

Маъмун тарафидан Тоҳир ибн Ҳусайн исмли қўмондон жангга киришади ва барча жангларда ғолиб бўлиб Бағдодни қўлга киритади ва қўлга олинган Амин бир гуруҳ аскарлар томонидан тунда қатл этилади. Аминнинг халифалик муддати тўрт йилдан кўпроқ эди.

Маъмун тахтга ўтиргач, ҳижрий 201, милодий 816 йилда Ҳусайн ибн Али ибн Абу Толиб авлодидан Али Ризони валиаҳдликка тайинлайди ва унга “ар-Ризо мин оли Муҳаммад” (Ризо Муҳаммад оиласидан) лақабини беради. Барчага қора кийимни ечиб, яшил кийим кийишни буюради. Бу ғояни баъзилар қабул қилди, аммо аббосийлар Маъмунни бўшатиб, бошқа аббосийни тахтга ўтқазишга қарор қилдилар[13].

Бағдодликлар Маъмуннинг қилган ишидан ғазабланиб, Иброҳим ибн Маҳдийга байъат қилдилар. Шу йили Маъмун Али Ризога қизи Умму Ҳабибни никоҳлаб берди ва унинг ўғли Муҳаммад ибн Али Ризога иккинчи қизи Уммул Фазлни никоҳлади[14].

Барча сулолаларда бўлгани каби аббосийларда ҳам умумий сиёсий куч шаклланган эди ва бу система ўзгаришидан Маъмундан бошқа барча аббосийлар норози бўлишган ва норозиликларини янги халифа сайлаш билан изҳор қилишган.

Иброҳим ибн Маҳдий икки йилга яқин ҳукмронлик қилди. Бағдодликлар энди Иброҳимни бўшатиб Маъмунни чақирдилар. Маъмун яшил либосда эди ва барчани яшил кийишга буюрди. Бу ҳолатдан унинг фарзандлари, эътиборли кишилар ва қўмондонлар норози бўлдилар, натижада Маъмун ҳам кийимини ўзгартириб, қора кийим кийишга ўтди.

Ҳижрий 212, милодий 827 йил Маъмун Қуръонни махлуқ деб ва Али ибн Абу Толибни Муҳаммад Пайғамбардан кейин энг афзал инсон деб тан олди[15].

Биринчи фикр, яъни Қуръонни махлуқ деб эътиқод қилиш мўътазила тоифасининг эътиқоди ҳисобланади. Иккинчиси Муҳаммад пайғамбардан кейин энг афзал Али ибн Абу Толиб деб шиа тоифаси эътиқод қилади. Ваҳоланки, аҳли суннат эътиқодида пайғамбардан кейин энг афзал Абу Бакр ҳисобланади ва Қуръон махлуқ эмас деб эътиқод қилинади. Бу хабарлардан маълум бўладики, ушбу йилларда Маъмун саройида мўътазила ва шиа тоифаларнинг таъсири кучайиб кетган.

Ҳижрий 218, милодий 833 йил Маъмун Исҳоқ ибн Иброҳимга мактуб йўллаб, мамлакатдаги қозию олимларни имтиҳон қилишни ва Қуръонни махлуқ демаганларни жазолашни буюради. Барчалари “Қуръон махлуқ” дейди, фақат Аҳмад ибн Ҳанбал ва Муҳаммад ибн Нуҳ бу гапни инкор қиладилар ва қаттиқ азобга тортиладилар. Булар эътиқодларидан қайтмагач, Маъмунни ҳузурига олиб боришмоқчи бўлганда, Маъмун вафот этади ва бу кишилар ўлим жазосидан қутилиб қоладилар[16].

Ҳижрий 218, милодий 833 йилда Муътасим халифалик тахтига ўтиради ва биринчи қилган иши Маъмун қуришни буюрган Тавонадаги қурилишни буздириб ташлайди[17].

Муътасим ҳукмронлик қилган йилларида Озарбайжон тоғларида аббосийларга қарши узоқ вақт кураш олиб борган Бобакни енгиб, Бағдодга олиб келиб қатл қилдиради. Бобак йигирма йил давомида икки юз эллик беш минг беш юз кишини ўлдирган эди. Бобак билан бирга уч минг уч юз тўққиз киши асир олинди ва унинг қўлидан етти минг олти юз мусулмон озод қилинди[18].

Ҳижрий 223, милодий 838 йил Муътасим Румликлар билан жангга кетган вақтда Маъмуннинг ўғли Аббосни бир қанча саркардалар йўлдан уриб, унга қасамёд қиладилар ва Муътасимга қарши фитна тайёрлайдилар. Бундан хар топган Муътасим фитначиларни барчасини ўлдириб юборади[19].

Ҳижрий 227, милодий 842 йил Муътасим вафот этиб, унинг ўрнига ўғли Восиқ тахтга ўтирди.

Восиқ ҳижрий 232, милодий 847 йил ўттиз олти ёшида вафот этди ва унинг ўғли Мутаваккил тахтга ўтирди[20].

Ҳижрий 247, милодий 861 йил Мутаваккил ўғли Мунтасир томонидан ўлдирилди ва тахтга Мунтасир ўтирди. Бир йилдан сўнг Мунтасир ҳам вафот этди. Мунтасир вафотидан кейин аркони давлат амалдорлари Мутаваккил авлодларидан бирортасини тахтга ўтиришини хоҳламадилар ва Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Муътасим, яъни Мустаъинни тахтга ўтқиздилар[21].

Ҳижрий 252, милодий 866 йил Мустаъин ўз ихтиёри билан тахтни Муътазга топширди ва бир муддатдан кейин Мустаъин Муътаз томонидан ўлдирилди[22].

Ҳижрий 255, милодий 869 йил Муътаз халифаликдан бўшатилди ва қийнаб ўлдирилди. Муътаз ўлдирилиши билан унинг ўғли Муҳтадий тахтга ўтирди[23]. Ҳижрий 256, милодий 870 йилда Муҳтадий ҳам тахтдан туширилди ва ўлдирилди, унинг ўғли Муътамид тахтга ўтирди.

Ҳижрий 279, милодий 892 йил Мўътамид вафот этиб, унинг ўрнини Муътазид эгаллади[24].

Ҳижрий 289, милодий 902 йилда Муътазид вафот этди[25].

IX аср аббосийлар давлатида жуда кўп қўзғолонлар қатллар, давлат тўнтаришлар билан кечган. Ҳар бир давлат тепасига келган халифа валиаҳд укасини бўшатиб, ўрнига ўз ўғлини қўйишга ҳаракат қилган. Баъзилари ўз укасини қатл қилган бўлса, баъзилари ўз отасини ҳам қатл қилдирган. Тарихдан маълумки, унутилмас доғ бўлиб қолган воқеа – Мирзо Улуғбек ўғли Абдулатиф томонидан ўлдирилган. Худди шу ҳолат аббосийлар давлатида ҳам содир бўлган. Аббосийлар ҳукмронлиги IX асрда Ҳорун ар-Рашид билан бошланиб, Муътазид билан якунланган.

Жондор тумани “Работўғлон” жомеъ масжиди

имом-хатиби Шеров Шухрат

[1] https//tarix.sinaps.uz

[2] https://oliymahad.uz/30275?ysclid=lxiv16dj6t858468...

[3] Рыжов К. Халифат Аббасидов. https://proza.ru/2011/05/15/257?ysclid=lxiwjdnuxu2...

[4]https://bigenc.ru/c/abbasidy-49a38c

[5] https://e-tarix.uz/maqolalar/1005-maqola.html

[6] شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان الذهبي. تأريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام. بيروت, دار الغرب الاسلامي. م2003. 1032-1062ص.

[7] عز الدين ابو الحسن علي بن محمد بن محمد بن عبد الكريم ابن الاثير. الكامل في التاريخ تأريخ ابن الاثير. الرياض, بيت الافكار الدولية. 874ص.noor book. com

[8] Ўша асар, 889 бет.

[9] Ўша асар, 886 бет.

[10] Ўша асар 891 бет.

[11] Ўша асар 892 бет.

[12] Ўша асар 894 бет.

[13] Ўша асар 917 бет.

[14] Noor book. com ابو جعفر محمد بن جرير الطبري. تأريخ الطبري. الرياض, بيت الافكار الدولية. 1789ص.

[15] Ўша асар 1813 бет.

[16] Ўша асар 1820-1825 б.

[17] Ўша асар 1832 бет.

[18] Ўша асар 1852 бет.

[19] Ўша асар 1860 бет.

[20] Ўша асар 1890-1891 бет.

[21] Ўша асар 1933 бет.

[22] Ўша асар 1969-1974

[23] Ўша асар 1986 бет.

[24] Ўша асар 2111 бет.

[25] Ўша асар 2135 бет.