Sizu bizga maʼlumki, Buxoro shahrida ziyoratgohlar juda koʻp. Shulardan biri va eng mashhuri “Yetti pir” ziyorati sanaladi. Buxoroga tashrif buyurgan har bir mehmon albatta ularni ziyorat qilmasdan qaytmaydi. Yetti pir deganda: Xoja Abdulxoliq Gʻijduvoniy, Xoja Muhammad Orif Revgariy, Xoja Mahmud Anjirfagʻnaviy, Xoja Ali Romitaniy, Xoja Muhammad Bobo Samosiy, Sayyid Amir Kulol va Xoja Bahouddin Naqshband kabi tasavvuf olimlar nazarda tutiladi. Ushbu tariqat xojagon-naqshbandiya nomi bilan shuhrat topgan.

Xojagon-naqshbandiya tariqatining bevosita muayyan tashkilot sifatida vujudga kelishi Xoja Yusuf Hamadoniyning (440/1048 – 535/1140) oʻz taʼlimotini yoyish va shogirdlar tarbiyalash maqsadida Oʻrta Osiyoga kelishi, Buxoro shahrida xonaqoh ochib, bu yerda oʻz soʻfiylik maktabiga asos solishi bilan bogʻliqdir. Hamadoniy koʻplab muridlar tarbiyalagan, jumladan, ulardan toʻrttasi – mazkur silsilaga ketma-ket rahbarlik qilgan ular Xoja Hasan Andaqiy (vaf. 552/1157), Xoja Abdulloh Barraqiy (vaf. VI/XII a.), Xoja Ahmad Yassaviy (vaf. 562/1166) va Xoja Abdulxoliq Gʻijduvoniy (taxm. 496/1103 – 575/1179) uning asosiy shogirdlari hisoblangan. ulardan Yassaviy va Gʻijduvoniylargina xojagon taʼlimotini rivojlantirib, mazkur silsilani soʻfiylik tariqatiga aylantirishga, yaʼni oʻz mustaqil tariqatlariga – xojagoniya va yassaviya tariqatlariga asos solishga muvaffaq boʻldilar. Xojagon-naqshbandiya manbalari ham aynan Xoja Abdulxoliq Gʻijduvoniyning ushbu tariqat asoschisi ekanligini taʼkidlaydilar. Jumladan, “Rashahot ayn al-hayot” muallifi Gʻijduvoniyni “xojagon zanjirining bosh halqasi”, “xojagon tabaqasining asoschisi va azizon silsilasining boshlovchisi” deb tanishtirar ekan, uning hayot tarzi barchaga oʻrnak va barcha guruhlar uchun maqbul ekanligini maʼlum qiladi.

Xoja Abdulxoliq Gʻijduvoniy, umuman, xojagon-naqshbandiya tariqati, jumladan, uning xojagoniya bosqichi asoschisi sifatida ushbu tariqatning shariat va sunnatga qattiq rioya qilish, tavba va irodat bilan boshlanuvchi sayru suluk maqomlarini bosib oʻtish, zikri xafiy hamda sakkiz rashha (hush dar dam, nazar bar qadam, safar dar vatan, xilvat dar anjuman, yodkard, bozgasht, nigohdosht, yoddosht)dan iborat boʻlgan ilk asoslarini shakllantirib berdi. Undan keyin tariqat rahbarligini oʻz zimmasiga olgan Xoja Muhammad Orif Revgariy (taxm. 560/1165 – 660/1262), Xoja Mahmud Anjirfagʻnaviy (taxm. VII/XIII a. bosh. – 685/1286), Xoja Ali Romitaniy (taxm. 591/1195 – 721/1321), Xoja Muhammad Bobo Samosiy (taxm. VII/XIII a. oʻrt. – 736/1335) va Sayyid Amir Kulollar (taxm. 680/1281 – 772/1370) ham Gʻijduvoniy taʼlimotining asosiy qismini davom ettirgan boʻlsalar-da, Xoja Mahmud Anjirfagʻnaviy davridan boshlab zikri xafiy oʻrnini zikri jahriy egalladi. Xojagon-naqshbandiya tariqatidagi bu amaliyot Xoja Bahouddin Naqshband davriga qadar davom etdi. Naqshband faoliyati bilan xojagon-naqshbandiya tariqatining xojagoniya bosqichi poyoniga yetib, naqshbandiya bosqichi boshlandi.

Xoja Bahouddin Naqshband birinchi navbatda zikri xafiyni qaytadan joriy etdi. Yusuf Hamadoniy va Abdulxoliq Gʻijduvoniy tomonidan ishlab chiqilgan sakkiz rashhaga uchta yangi rashha (vuqufi zamoniy, vuqufi adadiy, vuqufi qalbiy) qoʻshib, ularning sonini oʻn bittaga yetkazdi. Bahouddin Naqshband tarkidunyochilik va goʻshanishinlikni inkor etarkan, odamlar bilan faol munosabatda boʻlish va kasb-kor bilan shugʻullanish, shu bilan bir paytda bir lahza boʻlsa-da xudoni esdan chiqarmaslikni targʻib etdi. Xoja Bahouddin Naqshband vafotidan keyin uning xalifalari Xoja Alouddin Attor (vaf. 802/1400) va Xoja Muhammad Porso (749/1348 – 822/1420) xojagon-naqshbandiya tariqatining jipslashuvi, tashkiliy tuzilmasining mustahkamlanishi hamda ushbu tariqat taʼsirining keng yoyilishida katta rol oʻynashdi. Ular davrida Movarounnahrning deyarli barcha yirik va oʻrtacha shaharlarida xojagon-naqshbandiya tariqatining xonaqohlari paydo boʻldi. Xoja Ubaydulloh Ahror (806/1404 – 895/1490) rahbarligi davrida esa ushbu tariqat katta iqtisodiy va siyosiy nufuzga ega boʻldi. Ubaydulloh Ahrorning temuriy hukmdorlar bilan yaqin munosabatlari xojagon-naqshbandiya tariqatining keyingi ijtimoiy-siyosiy faolligini belgilab berdi.

Xojagon-naqshbandiya tariqati nafaqat islom dunyosida vujudga kelgan ilk soʻfiylik taʼlimotlaridan biri, balki paydo boʻlgan vatani – Oʻrta Osiyodan boshqa koʻpgina oʻlkalarga ham tarqalib, mazkur oʻlkalar xalqlari madaniyatiga katta taʼsir oʻtkazgan eng nufuzli tasavvuf tariqatlaridan biri ham hisoblanadi. Xoja Bahouddin Naqshbandning xalifalari, jumladan, Xoja Alouddin Attor (vaf. 802/1400), Xoja Muhammad Porso (749/1348 – 822/1420) va Xoja Yaʼqub Charxiy (vaf. 851/1447) davrida butun Markaziy Osiyoga yoyilib ulgurgan, navbatdagi avlod pirlaridan Xoja Ubaydulloh Ahror davrida esa sezilarli iqtisodiy va siyosiy qudratga erishgan xojagon-naqshbandiya tariqati shu davrdan boshlab boshqa yurtlarga ham tarqala boshladi.

Kasimov Farrux

Mir Arab oliy madrasasi 3-bosqich talabasi