Аннотация: мақолада жоҳилият даврида араблар орасида аёлларга мерос тақсимлаш борасида жорий бўлган халқона қонунлар ва анъанавий низомлар ҳамда Исломнинг аёллар мероси борасидаги шаръий ечими таҳлил қилинган.

Калит сўзлар: жоҳилият, араблар, мерос, маййит, тақсимот, аёл, Ислом, Умму Каҳҳа, Нисо сураси, тақлид.

Кириш қисми: ҳар қайси илмни ўрганиш олдидан унинг тарихига назар ташлаш муҳим ва тўғри қадам саналади. Мерос илми ҳам кўп тарихий босқичларни бошдан кечирган фан сифатида чуқур тарихий илдизга эга. Исломдан олдин Рум ва Форс халқлари қаторида жоҳилият арабларида ҳам мерос масаласига эътибор қаратилган.

Жоҳилиятда араблар мерос масаласида бирорта асосий қонуний низомга таянишган эмас. Маййитдан қолган мол арабларнинг орасида жорий бўлган урф-одатларга кўра тақсим қилинган. Бундан ташқари жамият орасида алоҳида обрў-эътиборга эга кишилар меросда бошқаларга қараганда кўпроқ ҳиссадор бўлиш ҳуқуқига эга бўлган.[1]

Асосий қисм: жоҳилият арабларининг шоирлари томонидан ёзилган ва бугунги кунга қадар сақланиб қолган девонларни ўрганиб чиқиш натижасида мероснинг тўрт сабабини кўриш мумкин. Улар: насаб, табанний, ҳилф ва аҳд. Буларнинг ҳар бири алоҳида тафсилотга эга. Жоҳилият арабларида аёлларнинг мерос олиши унча аҳамиятли жиҳат сифатида кўрилмаган. Аёл киши маййитга қандай қариндош бўлган тақдирда ҳам унинг меросда ҳеч қандай ҳаққи бўлмаган. Чунки арабларнинг одатига кўра мерос олишга ҳақли кишилар эркаклар ҳисобланган. Чунки юртни ҳимоя қиладиган ҳам, от чоптириб иш битирадиган ҳам, душманган қарши турадиган ҳам улар бўлишган. Имом Табарий Умму Каҳҳа (Умму Каҳҳа ансория, Расулуллоҳнинг шоири Ҳассон ибн Собитнинг укаси Абдураҳмон ибн Собитнинг аёли. Унинг исми борасида турли ривоятлар мавжуд. Абу Мусо Мустағфирийдан қилган ривоятда: Умму Куҳла тарзида келган.)[2] билан бўлиб ўтган бир воқеани шундай ифодалаган:

«Мерос оятлари нозил бўлишидан олдин ансорлардан бир киши вафот этади (ўша Абдураҳмон ибн Собит бўлган). Ортидан бир аёли ва беш синглиси қолади. Меросхўрлар келиб, ҳамма молни бўлишиб олиб кетишади. Аёл ва сингилларига ҳеч вақо қолдиришмайди. Кейин Умму Каҳҳа Расулуллоҳнинг олдига бориб, вазиятни билдиради. Расулуллоҳ аёлдан бу борада оят нозил бўлгуни қадар кутиб туришини сўрайди. Кейин Расулуллоҳ меросхўрларни чақиртириб келганида улар: «эй Аллоҳнинг Расули, хотинлар от минмайди, қийинчиликни кўтармайди, душманга қарши турмайди-ку!», дейишади. Кейин Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти нозил бўлади:

لِّلرِّجَالِ نَصِيب مِّمَّا تَرَكَ ٱلۡوَٰلِدَانِ وَٱلۡأَقۡرَبُونَ وَلِلنِّسَآءِ نَصِيب مِّمَّا تَرَكَ ٱلۡوَٰلِدَانِ وَٱلۡأَقۡرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنۡهُ أَوۡ كَثُرَۚ نَصِيبا مَّفۡرُوضا

Эркаклар учун ота-оналар ва қариндош-уруғлари қолдириб кетган меросдан улуш бордир. Аёллар учун ҳам ота-оналари ва қариндош-уруғлари қолдириб кетган меросдан улуш бордир. Бу улушлар озми-кўплигидан (қатъий назар) фарз қилинган ҳақлардандир.[3]

يُوصِيكُمُ ٱللَّهُ فِيٓ أَوۡلَٰدِكُمۡۖ لِلذَّكَرِ مِثۡلُ حَظِّ ٱلۡأُنثَيَيۡنِۚ فَإِن كُنَّ نِسَآء فَوۡقَ ٱثۡنَتَيۡنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَۖ وَإِن كَانَتۡ وَٰحِدَة فَلَهَا ٱلنِّصۡفُۚ وَلِأَبَوَيۡهِ لِكُلِّ وَٰحِد مِّنۡهُمَا ٱلسُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِن كَانَ لَهُۥ وَلَدۚ فَإِن لَّمۡ يَكُن لَّهُۥ وَلَد وَوَرِثَهُۥٓ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ ٱلثُّلُثُۚ

Аллоҳ фарзандларингизга (тегишли мерос) ҳақида бир ўғил учун икки қиз улуши баробарида мерос беришни амр қилур. Агар меросхўрлар иккидан ортиқ қиз бўлса, уларга улар (ота-она) қолдирган нарсанинг учдан иккиси, агар якка қиз бўлса, унга (мероснинг) ярми тегур. Агар марҳумнинг фарзанди бўлса, қолдирган меросидан ота-онасининг ҳар бирига олтидан бири тегур. Энди агар фарзанд бўлмай, фақат ота-онаси (меросхўр) бўлса, у ҳолда онасига учдан бир тегур (қолгани отасига қолади)...[4]

وَلَكُمۡ نِصۡفُ مَا تَرَكَ أَزۡوَٰجُكُمۡ إِن لَّمۡ يَكُن لَّهُنَّ وَلَدۚ فَإِن كَانَ لَهُنَّ وَلَد فَلَكُمُ ٱلرُّبُعُ مِمَّا تَرَكۡنَۚ مِنۢ بَعۡدِ وَصِيَّة يُوصِينَ بِهَآ أَوۡ دَيۡنۚ وَلَهُنَّ ٱلرُّبُعُ مِمَّا تَرَكۡتُمۡ إِن لَّمۡ يَكُن لَّكُمۡ وَلَدۚ فَإِن كَانَ لَكُمۡ وَلَد فَلَهُنَّ ٱلثُّمُنُ مِمَّا تَرَكۡتُمۚ مِّنۢ بَعۡدِ وَصِيَّة تُوصُونَ بِهَآ أَوۡ دَيۡنۗ

Сизларга хотинларингиз қолдирган меросдан — агар улардан фарзанд қолмаган бўлса — ярми тегур. Энди агар уларнинг фарзандлари қолган бўлса, сизларга уларнинг меросидан тўртдан бири тегур. (Бу тақсимотлар) марҳума қилган васият ва унинг қарзлари адо этилгандан кейин бўлур. Уларга (хотинларингизга) сизлар қолдирган меросдан — агар сизлардан фарзанд қолмаган бўлса — тўртдан бири тегур. Энди агар сизларнинг фарзандингиз қолган бўлса, уларга сизнинг меросингиздан саккиздан бири тегур. (Бу тақсимотлар) сизлар қилган васият ва қарзларингиз адо қилингандан кейин бўлур[5]».[6]

Бу ривоятдан англаш мумкинки, демак араблардаги бу одат ҳаммада оммавий тарзда амалга оширилмаган экан. Агар ҳамма аёллар меросдан бирдек маҳрум қилинганида, Умму Каҳҳа Расулуллоҳга келиб шикоят қилмаган бўларди. Бундан кўринадики, баъзи қабилаларда шу иш жорий бўлган, айримларида эса йўқ. Тарихий манбалардан аёлларни меросдан маҳрум қилиш одати кўпроқ Ҳижозликларда тарқалганини кўриш мумкин.[7]

Араблар аёлларни мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш билан чекланибгина қолмай, баъзи вақтларда аёлнинг ўзини ҳам мерос моли қаторига қўшиб, тақсим қилиб олишарди.[8] Кейин бу борада Нисо сурасининг 19-ояти нозил бўлди.[9]

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَحِلُّ لَكُمۡ أَن تَرِثُواْ ٱلنِّسَآءَ كَرۡهاۖ وَلَا تَعۡضُلُوهُنَّ لِتَذۡهَبُواْ بِبَعۡضِ مَآ ءَاتَيۡتُمُوهُنَّ إِلَّآ أَن يَأۡتِينَ بِفَٰحِشَة مُّبَيِّنَةۚ

Эй мўминлар, сизлар учун хотинларни мажбурий ҳолда мерос қилиб олиш дуруст эмасдир. Ва (агар бирга яшаш ниятингиз бўлмаса), берган маҳрларингизнинг бир қисмини қайтариб олиш учун хотинларингизни (бошқа эрга тегишдан) тўсиб туриб олманглар! Магар улар очиқ бузуқлик қилсалар (у ҳолда берган маҳрингизни қайтариб олишингиз мумкин).[10]

Бу оятнинг нозил бўлишини имом Бухорий 6948-ҳадисда шундай ривоят қилади:

«Араблар бир киши ўлса унинг хотинига ўлган кишининг валийлари ҳақли бўлишарди. Валийлардан баъзилари истаса, уни хотин қилиб оларди. Агар исташса, эрга бериб юборишарди. Хоҳласа эрга бермай шундай қолдиришарди. Улар аёлга ўз аҳлидан кўра ҳақли бўларди. Шунда шу оят нозил бўлди».[11]

Хулоса: жоҳилият давридаги арабларда айрим аёлларни меросдан маҳрум қилиш маъқулланган иш бўлган. Бунга эса бир қанча сабаблар бор:

1.Жангда иштирок этиш лаёқати фақат эркакларда мавжуд. Шунинг учун меросга улар ҳақли.

2.Мерос олишга ҳақли киши аслида заиф бўлиши керак деган хулосага хилоф қилиш;

3.Мерос масаласида ота-боболарининг йўлини тутиш, уларга кўр-кўрона тақлид қилиш;

Умумий маънода хулоса қилиб айтиш мукинки, шариат келгунига қадар арабларда мерос тақсимлаш масаласида ўз нафсларига эргашиб қарор қабул қилиш ғолиб бўлган. Ислом бунинг барига гўзал ечим тақдим қилган ва тушунчаларни ислоҳ этган. Бу эса жамият фаровонлигининг асосидир.

Саидов Иброҳимжон Каримович

Мир Араб Олий Мадрасаси ўқитувчиси

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1.Шайх Алоуддин Мансур. Қуръони Азим Мухтасар тафсири. – Т.: Шарқ, 2019. 981 б.

2.Қози Абу Бакр ибн Аробий. Аҳкамул Қуръан. – Байрут: ДКИ, 2003. – Б.426.

3.Муҳаммад ибн Жарир Табарий. Жомеъул баён фи таъвилил Қуръан. 7-жуз. – Байрут: муассасатур рисола, 2000. – Б.31-32.

4.Имом Маҳарибий. Ал-Муҳаррирул важиз фи тафсирил Қуръанил азиз.2-жуз. – Байрут: ДКИ, 1422ҳ. – Б.26.

5.Имом Бағавий. Маъолимут танзил фи тафсирил Қуръанил азим. 1-жуз. – Байрут: дору иҳёт туросил аробий, 1997. – Б.587.

6.Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий. Саҳиҳул Бухорий. – Байрут: Рисола, 2020. – 1904 б.

7.Жавод Али. Ал-муфассал фи тарихил ароби қоблал ислам. 10-жуз. – Байрут: ДКИ, 1993. – Б. 253.

8.Ибн Ҳажар Асқалоний. Ал-исоба фи тамйизис соҳаба. 8-жуз. – Байрут: дорул жил, 1992. – Б.285.

[1] Қози Абу Бакр ибн Аробий. Аҳкамул Қуръан. 1-жуз. – Байрут: ДКИ, 2003. – Б.426.

[2] Ибн Ҳажар Асқалоний. Ал-исоба фи тамйизис соҳаба. 8-жуз. – Байрут: дорул жил, 1992. – Б.285.

[3] Нисо сураси, 7-оят. Шайх Алоуддин Мансур. Қуръони Азим Мухтасар тафсири. – Т.: Шарқ, 2019. Б. 135.

[4] Нисо сураси, 11-оят. Шайх Алоуддин Мансур. Қуръони Азим Мухтасар тафсири. – Т.: Шарқ, 2019. Б. 135.

[5] Нисо сураси, 12-оят. Шайх Алоуддин Мансур. Қуръони Азим Мухтасар тафсири. – Т.: Шарқ, 2019. Б. 136.

[6] Муҳаммад ибн Жарир Табарий. Жомеъул баён фи таъвилил Қуръан. 7-жуз. – Байрут: муассасатур рисола, 2000. – Б.31-32.

[7] Жавод Али. Ал-муфассал фи тарихил ароби қоблал ислам. 10-жуз. – Байрут: ДКИ, 1993. – Б. 253.

[8] Имом Маҳарибий. Ал-Муҳаррирул важиз фи тафсирил Қуръанил азиз.2-жуз. – Байрут: ДКИ, 1422ҳ. – Б.26.

[9] Имом Бағавий. Маъолимут танзил фи тафсирил Қуръанил азим. 1-жуз. – Байрут: дору иҳёт туросил аробий, 1997. – Б.587.

[10] Нисо сураси, 19-оят. Шайх Алоуддин Мансур. Қуръони Азим Мухтасар тафсири. – Т.: Шарқ, 2019. Б. 137-138.

[11] Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий. Саҳиҳул Бухорий. – Байрут: Рисола, 2020. – Б. 1120.