Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning “ummiy” sifatiga ega bo‘lishi, aslida, Alloh tomonidan ul zotga berilgan ulug‘ bir fazilatdir. Bu sifat, boshqa barcha payg‘ambarlar va rasullarga nisbatan o‘ziga xosdir. Arab tilida “ummiy” so‘zi o‘qishni ham, yozishni ham bilmaydigan kishini anglatadi. Arablarning aksariyati ham o‘sha davrda ummiy edilar. O‘qishni va yozishni bilmaydigan kishiga “ummiy” deyilishi sababi shundaki, u ona uni qanday holatda tug‘gan bo‘lsa, o‘sha tabiiy holida qoladi. Yozuv esa keyinchalik o‘rganiladigan va o‘zlashtiriladigan bir hunar hisoblanadi, xuddi kitobdan o‘qishni o‘rganish kabi. Bu haqida batafsil ma’lumotni Imom Jamoliddin Ibn Manzurning “Lison al-Arab” kitobidan (12/34, Dar Soder nashri) topish mumkin.

Bu sifat boshqa odamlarda zaiflik yoki kamchilik hisoblanishi mumkin bo‘lsa-da, Payg‘ambarimiz uchun bu fazilatdir. Chunki ul zotning ilmlari bevosita Alloh tomonidan vahiy va ilohiy bilim orqali berilgan. Agar ul zot o‘qishni va yozishni bilgan bo‘lsalar, ba’zilar Qur’onni va boshqa ilmlarni oldingi kitoblardan yoki insonlardan o‘rgangan deb gumon qilishlari mumkin edi. Ammo ul zotning o‘qishni va yozishni bilmasdan turib, bunday ulug‘ ilmlarga ega bo‘lishlari, Qur’onni o‘zgartirmasdan qayta-qayta o‘qib berishlari ul zotning mo‘’jizakorligini tasdiqlovchi dalildir.

Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ummiyligi Qur’onda bir nechta joyda ta’riflangan. A’rof surasida Alloh taolo: الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ

“Ular o‘zlarining oldilarida Tavrot va Injilda yozilgan holda topgan payg‘ambar, ummiy rasulga ergashadilar...” (A’rof, 157-oyat) degan. Bu oyatda, Payg‘ambarimizning ummiyligi va ul zotning Rasul sifatida ta’riflanishi tasdiqlanadi. Bundan tashqari, A’rof surasining 158-oyatida: “Bas, Allohga va Uning so‘zlariga iymon keltirgan ummiy payg‘ambar va rasulga iymon keltiringlar va ergashinglar! Shoyad, hidoyat topsangizlar,” deyilgan. Bu oyatlar, Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ummiy bo‘lishining ular uchun qanday sharafiga aylanganini va bu fazilatning Alloh tomonidan belgilangan bir fazilat ekanligini ko‘rsatadi.

“Ummiy” sifatining o‘zi oddiy bir odam uchun kamchilik yoki zaiflik sifatida ko‘rilgan bo‘lishi mumkin, ammo Payg‘ambarimiz uchun bu fazilat Allohning maxsus in’omidir. Agar ul zot o‘qishni va yozishni bilgan bo‘lsalar, ba’zilar Qur’oni Karimni va boshqa ilmiy bilimlarni avvalgi kitoblardan yoki insonlardan o‘rgangan deb gumon qilishlari mumkin edi. Biroq, Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam o‘qishni va yozishni bilmasdan turib, Allohdan bevosita vahiy olib, Qur’oni Karimni o‘zgartirmasdan, to‘g‘ri va mukammal ravishda tilovat qilganlar. Bu ul zotning mo‘’jizakorligini va Allohning ularga berilgan ilohiy ilmni tasdiqlovchi dalildir.

Ul zotning ilmiy darajasi odatiy ta’lim vositalari orqali erishiladigan bilimlardan ko‘ra ulug‘dir. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ilmiy komilligi, o‘zgalar orqali o‘rganilmaydigan, balki Alloh tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri berilgan ilohiy bilimlar orqali shakllangan. Payg‘ambarimizning “ummiy” bo‘lishi nafaqat ilmiy jihatdan yuqori darajaga ega bo‘lishlarini, balki ul zotning ma’naviy kamolotini ham ifodalaydi. Bu sifat ul zotning odatiy insoniy bilimlardan yuqoriroq, yuksak ma’naviy darajaga ega ekanligini ko‘rsatadi. Alloh taolo, Payg‘ambarimizga bu fazilatni berib, insoniyatga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, ular uchun hidoyat va najot yo‘lini ko‘rsatib bergan. Payg‘ambarimiz, o‘zining “ummiy”ligi orqali, insoniyatga o‘ziga xos ilmiy va ma’naviy yuksaklikni taqdim etdi.

Shu sababli, Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ummiyligi bir mo‘’jiza sifatida qaraladi. Ul zotning bu sifati ularning o‘ta yuksak ilmiy va ma’naviy maqomini ko‘rsatadi. Ummiylik, ularning hech qanday ilmiy vosita yoki ta’lim olish jarayoni orqali olingan bilimlarga ega bo‘lmaganligini, balki barcha ilmni Allohdan olganliklarini ta’kidlaydi. Bu holat esa, Payg‘ambarimizni butun insoniyatdan va boshqa mavjudotlardan yuqori maqomga olib chiqadi. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ilmiy maqomi o‘zining yuksakligini, ummiylik orqali namoyon qiladi. Ularning ilmiy bilimlari faqat Allohdan olish orqali shakllangan va bu ilmni boshqa hech kim, hattoki farishtalar ham, o‘rganolmaydi. Shunday qilib, Payg‘ambarimizning “ummiy” sifatida ta’riflanishi, aslida, ularning beqiyos ilmiy komilligini va yuksak ma’naviyatini ifodalaydi. Bu sifat, Alloh tomonidan ul zotga berilgan mo‘’jiza bo‘lib, ularning o‘ta yuksak maqomini tasdiqlaydi.

Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ummiyligi, o‘zining ilmiy va ma’naviy komilliklarini ko‘rsatadigan ulug‘ bir fazilatdir. Bu sifat ularning Allohdan bevosita olgan ilmiga asoslanadi va insoniyat uchun hidoyat manbai bo‘lgan mo‘’jiza sifatida qoladi. Payg‘ambarimizning ummiyligi boshqa hech kimga berilmagan bir fazilat bo‘lib, ularning o‘ziga xos yuksak maqomini tasdiqlaydi. Bu sifat orqali ul zot, insoniyatga Allohning bevosita ilmidan berilgan yuksak bilimlarni taqdim etganlar va ular o‘zining ilmiy va ma’naviy komilligida dunyodagi barcha mavjudotlardan yuqori turadigan maqomga ega bo‘lganlar.

Muhammadmuso Nabijonov,
Mir Arab oliy madrasasi o‘qituvchisi,
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi maqsadli tayanch doktaranti