Annotatsiya

Ушбу мақолада ислом тасаввуфининг келиб чиқиши, унда пайдо бўлган назариялар, хусусан, “тажаллий” назарияси ривожланиш босқичлари, ушбу назариянинг манбаси ва унга олимлар томонидан берилган таърифлар ёритилган.

Kalit so‘zlar: тасаввуф, тажаллий, ваҳдатул-вужуд, мушоҳада, Зот, сифат, Ҳаким Термизий, Тустарий, Қушайрий, Ибн Арабий, Нажмиддин Комилов, Жаъфар Холмўминов.

Annotation

This article discusses the origins of Islamic Sufism, the theories that emerged in it, in particular, the stages of development of the theory of "tajalli", the source of this theory and the definitions given to it by scholars.

Keywords: Sufism, tajalli, wahdatul-wujud, observation, Zot, sifaat, Hakim Termizi, Tustari, Qushayri, Ibn Arabi, Najmiddin Kamilov, Ja'far Kholmuminov.

Аннотация

В статье рассматриваются истоки исламского суфизма, теории, возникшие в его рамках, в частности, этапы развития теории «таджалли», источник этой теории и определения, данные ей учеными.

Ключевые слова: суфизм, таджалли, вахдатуль-вуджуд, наблюдение, Зат, атрибут, Хаким Термизи, Тустари, Кушайри, Ибн Араби, Наджмиддин Камилов, Джафар Холмуминов.

КИРИШ

Ислом тасаввуфининг келиб чиқиши Муҳаммад пайғамбарга бориб тақалади. Нақшбандия тариқати силсиласи Абу Бакр Сиддиқ ва Али ибн Абу Толиб орқали Муҳаммад пайғамбарга боғланиши бунга далилдир.[1:224] Муҳаммад пайғамбар ҳаётлик замонида Мадина масжидида тоат-ибодат билан машғул бўлган “суффа аҳли” ҳам тасаввуф атамаси пайдо бўлишига сабаб қилиб кўрсатилади. [2:14] Улар фақир ва ғариб жамоа бўлиб, бутун умрини ибодат ва илоҳий ишққа бағишлаган, ҳамда оила қуриш ва касбу ҳунар билан шуғулланишга вақт ажратмас эдилар Қалбини ва ботинини ислоҳ қилишга эътибор қаратган бу тоифа кейинчалик “сўфийлар” деб атала бошлади.

Сўфийлар машғул бўладиган зикр ва амалларни бажариш тасаввуф деб номланди. Тасаввуф йўналиши шакллана бориши мобайнида бу фаннинг ўзига хос терминологияси ҳам пайдо бўлди. “Фақр”, “фано”, “унс”, “муҳаббат”, “ризо”, “сабр”, “қаноат”, “таваккул”, “мушоҳада”, “муроқаба”, “тавба”, “инобат” каби сўзлар тасаввуфнинг ўзига хос терминларидир. Шулар жумласидан “тажаллий” тушунчаси ҳам тасаввуфдаги муҳим мавзулардан биридир.

АДАБИЁТЛАР ТАҲЛИЛИ

“Тажаллий” - арабча "تجلي" сўзидан келиб чиққан бўлиб, “аниқ бўлмоқ”, “топилмоқ”, “очилмоқ”, “ўзини тўла намоён қилмоқ” маъноларида келади.[3:109] Худога нисбатан ишлатилган “Тажаллий” тушунчаси келиб чиқиши Қуръоннинг Аъроф сураси 143 оятидан келиб чиққан. Ушбу оятда: "فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا" 7:143. Бу оятни таржимаси Тафсири ҳилолда:“Робби тоққа тажаллий қилганида, уни титилган ҳолга келтирди”, шаклида келтирилган. А. Иноятов ва Ғ. Зикриллаев таржимасида: “Яратган зот жамолини кўрсатган эди, тоғ парчаланиб кетди”,[4:167] шаклида берилган.

Яъни, Аллоҳни тоққа қилган тажаллийсига улкан тоғ бардош бера олмай титилиб кетди. Мусо пайғамбар Аллоҳни жамолини кўрсатишни сўраганда, Аллоҳ фоний кўз билан Ўзини кўриш имконсизлигини исботлаш мақсадида тоққа тажаллий қилди. Тоғ титилиб кетгач, Мусо пайғамбар аҳдидан қайтди. Лекин сўфийлар қалб кўзи билан Аллоҳни мушоҳада қиладилар ва бу мушоҳада таъсир жиҳатдан кўз билан кўргандан заррача кам бўлмаслиги керак. Агар кимда қалб мушоҳадаси кўз мушоҳадаси (кўриши)дан кам таъсирга эга бўлса, у комилликка ета олмаган бўлади.

Тажаллий сўзига Ислом энциклопедиясида шундай таъриф берилган:

Тажалли (кўплиги тажаллиёт) - "худонинг намоён бўлиши", Аллоҳнинг дунёда намойиш этиши. Тажалли тушунчасини дастлаб басралик зоҳид Рабоҳ ибн Амр ал-Қайсий (796 йилда вафот этган) киритган. Машҳур сўфий Саҳл ат-Тустарий (896 йилда вафот этган.) Тажаллийнинг уч турини фарқлаган: а) илоҳий моҳиятнинг намоён бўлиши (тажаллий аз-зот), ёки илоҳий ваҳий (мукашафа); б) илоҳий моҳиятнинг ўз сифатларида намоён бўлиши (тажаллий сифат аз-зот), ёки нур таратиш (мавдиъан нур); в) илоҳий ҳукмнинг намоён бўлиши (тажаллий ҳукм аз-зот), ёки келажак ҳаёт (ал-ахира ва ма фиҳа). Ал-Ҳалложга кўра, Аллоҳ доимо инсонларга нарса ва атрофдаги ҳодисалар кўринишида намоён бўлади (ятажалли), лекин Уни фақат озгина мумтоз инсонларгина танишлари мумкин.Тажалли атамасини сўфийлар - ваҳдати вужуд таълимоти тарафдорлари кенг ишлатганлар.[5:276]

“Тажаллий” тушунчасининг асоси Қуръонда мавжуд ва бу тушунча кейинчалик ривожлантирилган. Рабоҳ ибн Амр биринчи бу мавзуни кўтарган бўлса, Ҳаким Термизий ва Саҳл Тустарийлар ривожлантирган. Ибн Арабий эса мукаммал шаклга келтирган.

Тасаввуф бобида дастлабки китоблардан ҳисобланган Абу Бакр Калободийнинг "التعرق لمذهب اهل التصوف" “ат-таарруф лимазҳаби аҳли ат-тасаввуф” китобида “тажаллий” масаласи Саҳл Тустарий таълимоти ўлароқ келтирилган. Бу китобга кейинроқ Али ибн Исмоил Қавнавий шарҳ ёзган. Қавнавий шарҳида шундай келтирилади:

“Саҳл айтди: “тажаллий уч хилдир. 1. Зот тажаллийси бўлиб, у мукошафа (очилиш, аён бўлиш)дир. 2. Сифатлар тажаллийси бўлиб, у нур маконидир. 3. Зотнинг ҳукми тажаллийси бу – охират ва ундаги воқеалардир.

Тажаллий – Аллоҳга юзланганлар қалбига Ҳақ нурининг порлашидир. Тасаввуф олимлари айтдилар: “тажаллий – ғайб нурларидан қалбларга очилган сирлардир”.

Зот тажаллийсининг маъноси – бу мукошафадир, яъни дунёда қалбнинг очилишидир. Бунинг мисоли Абдуллоҳ ибн Умарнинг каъбани тавоф қилишда: “биз у ерда Аллоҳни кўргандек бўлар эдик”, дегани ва Набий алайҳиссаломнинг: “Аллоҳни кўриб тургандек ибодат қил”, деганидир.

Зотнинг сифатлари тажаллийсининг маъноси, бу нур маконидир – бандага Ҳақнинг қудрати тажаллий қилишидир. Банда ундан бошқасидан қўрқмайди, У бандага кифоядир ва ундан бошқасидан умид ҳам қилмайди. Барча сифатлар ҳам шундайдир. Бу маъно Ҳорисани хабарида келгандир: “гўёки Роббимни аршини аниқ кўрар эдим”. Гўёки унга Роббисининг хабари тажаллий қилди. Бу хабар худди кўрсатилгандек таъсир қилди.

Агар сифатлар бандага тажаллий қилса (намоён бўлса) банда фақат шу тажаллий тақозо қилган амалларни бажаради. Агар унга Аллоҳни қудрати тажаллий қилса, банда ундан бошқасидан қўрқмайди. Агар бандага Аллоҳнинг кифоялиги тажаллий қилса, ундан бошқасидан умид қилмайди. Барча сифатлар шундайдир.

Ҳорисага Роббисининг қиёмат ҳақидаги хабари тажаллий қилди ва бу хабар у учун аниқ содир бўлгандек бўлди.

Зотнинг ҳукми тажаллийси охиратда бўлади. Бир гуруҳ жаннатда ва бир гуруҳ дўзахдадир.[6:88]

Тустарий биринчи бўлиб “тажаллий”ни уч қисмга бўлди ва ҳар уч қисмни Аллоҳни зотига боғлади. Тажаллийи зот ва тажаллийи сифат руҳий камолотга етишганлар учун шу дунёда ҳосил бўлади, аммо тажаллийи ҳукм аз-зот охиратда содир бўлади. Ўша вақтгача бандалар илоҳий ҳукмдан хабарсиз бўладилар. Ҳукм намоён бўлгач, хабар топадилар. Аммо “ҳаққул яқин” даражасига етганлар хабар берилган ҳодисаларга иймонлари кучли бўлгани учун кўз билан кўрганларида ҳам иймонлари ўзгармайди.

Нажмиддин Комилов ўзининг “Тасаввуф” асарида:

“Ваҳдат ул-вужуд” таълимотининг иккинчи қисми — тажаллий назариясини олайлик. Бу назарияга кўра, бутун олам зоти азалий нурининг порлашидан мавжудлик топади. Ҳаракат ва боғланишлар, вобасталиклар, ҳаёт жилолари шундан. Инсон буни идрок этса, ўз Раббини тезроқ танийди. Демак, яна инсон билан боғлиқ қилиб тушунтирилади “ваҳдат уш-шуҳуд” тарафдорлари эса Ибн Арабий номи билан боғлиқ “ваҳдат ул-вужуд” таълимотини ислоҳ қилиб, уни яна ҳам инсонга яқинлаштириб талқин этадилар. Яъни, олам ва Худо вужудининг ягоналиги эмас, балки олам ягоналигини мушоҳада этиш биринчи режага олиб чиқилди. Парвардигор инсон қалбида акс этиб, Ўзидан шоҳидлик беради ёки Ўзини Ўзи мушоҳада этади. [7:248]

Нажмиддин Комилов келтиришича, бутун борлиқ ва мавжудотлар Ҳақ нури тажаллийсининг маҳсули ҳисобланади. Тустарий қарашларидаги илоҳий тажаллий инсон билан боғлиқлиги “Ваҳдат аш-шуҳуд” назарияси билан очиб берилган ва бу назарияга берилган эътирозларга ҳам жавоб бериб ўтилган.

“Тажаллий” масаласига Қушайрийнинг “рисолат ал-қушайрия” асарида ҳам тушунча берилган. Унда: “сатрланиш бандага башарлиги сабабидан бўлади. У ғоибдаги кўринмас нарсаларни мушоҳада қила олмайди. Агар унда ғайбий нур зоҳир бўлса, бу башарлик пардасини кетказади. “Тажаллий”га –банда тарафидан башарий ҳижобларни кетказиш ва қалб ойнасини башарий табиат зангларидан сайқаллаш орқали эришилади. Ҳақ эса ўз ҳолини бандага кашф қилади. “Тажаллий” – исм ва сифатлар пардалари ортидан зотнинг зоҳир бўлишидир”, [8:117] дейилган.

Қушайрийнинг фикрича, инсон башарлик сифатидан чиқиб руҳоний ҳолатга ўтса, унга илоҳий “тажаллий” жилва қилади. Модомики, у башарлик сифатида қолар экан, Зоти илоҳий жамоли тажаллийси (намоён бўлиши)дан маҳрум бўлади. Демак инсонда тажаллий намоён бўлишига бирламчи омил инсоннинг ўз ҳаракати ва интилишидир. Инсон нафсини енгиб ҳайвоний сифатлардан қутулар экан, у руҳоний ҳолатга ўтади ва Ҳақ тажаллийсига лойиқ кўрилади.

Нажмиддин Комилов “тажаллий” бутун борлиқ коинот вужудга келишига сабаб бўлганини илгари сурган. Бу “тажаллий” энг қадимгиси бўлиб, Мусо пайғамбар замонидан ҳам олдинр содир бўлган. Ибн Арабийнинг “Ваҳдат ул-вужуд” таълимоти ҳам ҳаммани бирдек қаноатлантира олмаган. Бунга мисол қилиб Мансур Ҳаллож воқеасини келтириш мумкин. Чунки бу тушунчага кўра, Худо билан банда жисмонан бирлашиб кетгани тушунилиб қолади. “Ваҳдат уш-шуҳуд” таълимоти бу эътирозларга барҳам берди. Чунки бунинг маъноси: сўфий фақат Аллоҳни мушоҳада қилишини, бошқа ҳеч нарсани кўрмаслиги ва билмаслигини билдиради. Ҳатто ўзини ҳам унутади. Бу энг охирги мақом ҳисобланади.

Ваҳдат ул-вужуд фалсафасидаги Ваҳдат оламининг Касрат оламида ва аксинча, Касрат оламининг Ваҳдат оламида кўриниши, аммо аслида, Касрат ўша Ваҳдатнинг айнан ўзи эканлиги, кўплик шаклида кўриниши эса унинг турлича жилвалари ва нусхаларидан ўзга нарса эмаслиги ҳақидаги фикр ҳам Платоннинг фикрларига ўхшаб кетади. Унинг объектив идеализми бўйича, “олам кўп бўлиши мумкин эмас, чунки яккаю ягона “намуна” ақл эгаси бор, шунинг учун ушбу “намуна”га тақлид қилувчи фақат бир олам мавжуддир”. [9:4]

Жаъфар Холмўминов ўзининг “Тасаввуф фалсафаси” асарида Ислом энциклопедиясидаги маълумотларни такрорлаган ва унга қуйидагича қўшимчалар киргизган: “Аслида Қуръони каримдан сарчашма оладиган “Тажаллий” тушунчаси Ҳаким ат-Термизийнинг “Будувви шаън” асарида, Калободийнинг “Ат-Таъарруф” ва Мустамлий Бухорийнинг “Шарҳи ат-Таъарруф” асарларида эса алоҳида боб шаклида учрайди. Ибн ал-Арабий Тажаллий ҳақидаги тасаввурларни янада ривожлантирди ва уни ўз таълимотида мустақил фалсафий-ирфоний назария даражасига кўтарди. Том маънода, “унинг ирфони ҳам тажаллий ирфони, дунёқараши ҳам илоҳий тажаллий дунёқарашидир”. Зеро, Ибн ал-Арабий таълимотидан қайси бир назарияни олмайлик, қайси бир мавзу ё истилоҳ ҳақида фикр юритмайлик, барчасининг замирида Тажаллий назарияси ётади. Ҳақ, Ҳақ маърифати, Зот, сифот ва асмо, ваҳдат ва касрат, аъёни собита, Ҳақ ва Халқ, Ҳазароти хамс, илм, ақл, қалб, ғайб ва шуҳуд... каби яна ўнлаб назариялар, қарашлар, мавзулар, истилоҳлар силсиласи бир-бири билан Илоҳий тажаллий назарияси орқали чамбарчас боғланиб, Ваҳдат ул-вужуд каби ягона бир таълимотни вужудга келтиради”.[10:92-93]

Жаъфар Холмўминов “тажаллий” мавзусига Ҳаким Термизий ҳам ўзининг “будувви шаън” асарида келтирганини таъкидлайди. Мазкур асарда Ҳаким Термизий ҳажга бориб келиб, қалбида ўзгаришлар бўлганини, маърифат аҳли давраларига қўшилганини, тушларида кўп нарсалар намоён этилганини ўз номидан ҳикоя қилган. [11:20]

Ибн ал-Арабий ва унинг издошлари талқин этаган Ваҳдат ул-вужуд фалсафаси оламдаги барча мавжудотлар – моддий ва номоддий, жонли ва жонсиз ашёлар бирлашиб, бутун бир Мутлақ Вужудни ташкил этади, деган фикрга асосланган таълимот эмас. Аксинча, Ваҳдат ул-вужуд таълимоти бутун Борлиқ ягона ва ҳақиқий мавжудликдан иборат, бу якка-ягона мавжудлик Аллоҳ таолодир, деган фикрга асосланган. Яъни, бу таълимотнинг негизида ширк ёки даҳрийлик эмас, балки Тавҳиднинг энг олий намунаси ётади. Бошқача айтганда, “Ваҳдат ул-вужуд” назариясига кўра, олам Мутлақ Зоти мукаррам – Ҳақ таолонинг ўз ҳусну жамоли, қудрат ва сифатларини намоён этиш истагидан пайдо бўлган. Яъни, Ҳақ таоло ўз-ўзини таниш учун Борлиқни яратди. Борлиқ гўё кўзгу бўлиб, Ҳақ жамоли, илму ҳикмати унда акс этади, жилоланади. Шундан ушбу таълимотнинг муҳим қисми бўлган тажаллий ғояси ҳам келиб чиқади [12:366].

Тажаллий назарияси дастлаб хос инсонлар қалбидаги мушоҳада шаклида таъриф берилган бўлса, кейинчалик бутун борлиқ тажаллий маҳсули экани исботланди. Бутун борлиқ ўз Яратувчисини ўзида намоён қилади ва акс эттиради. Яъни, борлиқ Ҳақнинг жисми ёки зоти билан боғлиқ эмас, балки намоён бўлган нурининг аксидир.

Ибн ал-Арабийнинг ваҳдат ул-вужудий таълимотига биноан, Илоҳий Нур ўз табиат ва тақозосига кўра ашёларга бир хил ҳолатда, бир хил рангда тажаллий этади. Бу ўринда табиийки шундай бир савол туғилади: хилма-хиллик, ва ранг-барангликдан холи бўлган Илоҳий Нур қандай қилиб бир вақтнинг ўзида оламдаги барча турли ашёларда хилма-хил рангларда акс этиши мумкин?

Ибн ал-Арабий ва унинг издошлари бу саволнинг жавобини мантиқ ва тасаввур доирасида сиғдириш мақсадида табиий ҳодиса – Қуѐшнинг нур сочиш ҳолатига мурожаат этиб, оламдаги мавжуд ашѐларни шишаларга ўхшатганлар. Табиийки, Илоҳий Нур ақл-идрок билан тасаввур қилиб бўлмайдиган бир рангда – ўзининг ягона рангида устувор ва собит туради. У жуда ҳассос ва нозик, аммо ўзгарувчан эмас. У на шароитга қараб ўзгаради, на шароит уни ўзгартира олади. Аммо шишалар ҳар хил бўлиши мумкин. Уларнинг ранги, ҳажми, шакли, жойи, табиати, хуллас, хусусият ва моҳияти бир-биридан фарқ қилади. Демак, уларда Илоҳий Нурдан тараладиган файзни қабул қилиш имконияти ва қобилияти ҳам ҳар хил бўлиши мумкин экан.[13:190]

Жаъфар Холмўминов тажаллий асосини ташкил қилган нурни бир хил, ўзгарувчан эмас, деб таърифлаган. Агар биз нурни ўзгарувчан дейдиган бўлсак, бу Ҳақни ўзгарувчан дейишга олиб келади. Бунда эса махлуқ билан Холиқ (Яратувчи)нинг сифатлари бир хил бўлиб қолади. Бу эса имконсиздир. Нур тажаллийсидан таъсирланганларнинг турлича бўлиши эса қуёш нурини қабул қилган шишаларга қиёс қилинган. Ҳақ тажаллийсини қабул қилган барча нарсалар, хусусан инсон ҳам нурдан турлича акс тарқатиши қобилият ва шароитга боғлиқ экан.

НАТИЖА ВА МУҲОКАМА

Дастлаб мутасаввиф олимлар “тажаллий” назариясига содда ёндашиб, қисқача таърифларни келтирганлар. Ислом энциклопедиясида айтилишича биринчи бўлиб Рабоҳ ибн Амр ал-Қайсий бу назарияни кўтарган. Кейин Ҳаким Термизий нур ва тажаллий масаласида ўз фикрларини келтирган. Саҳл ибн Абдуллоҳ Тустарий Ҳаким Термизий билан замондош бўлган. Термизий Тустарийдан олдинроқ 255/869 санада вафот этган. Тустарий эса 283/896 йилда вафот этган. Тустарий фақат илоҳий тажаллий ҳақида гапириб, уни уч қисмга бўлинишини, комил инсонлар буни қалб кўзи билан мушоҳада қилишларини айтиб ўтган. Тустарийнинг шогирди Мансур Ҳаллож ҳам тажаллий назариясини олға сурган. Муҳйиддин Ибн Арабий эса бу илоҳий тажаллийни борлиқ ва инсон ўртасидаги муносабатдан келиб чиқиб таърифлаган. “Ваҳдатул вужуд” назарияси тасаввуф оламида катта янгилик бўлди. Ибн Арабий тажаллийни таърифлаб, Яратувчи ва мавжудотлар ўртасидаги алоқалар ва уларнинг қандай бирлашишини тушунтириб берган. Тустарий таълимотида фақат илоҳий тажаллийда тўхталган бўлса, Ибн Арабийда тажаллийни мавжудотларда акс этиши баён қилиб берилган. Нақшбандия тариқати шайхларидан Имом Раббоний “Ваҳдатул вужуд” мақомидан кейин “Ваҳдат аш-шуҳуд” мақоми борлигини айтиб ўтган. Шу билан жуда кўп баҳсли мунозаралар барҳам топди. Чунки “Ваҳдатул вужуд” таълимотидан Яратувчи билан яратилганлар бирлашиб кетишини тушунганлар ҳам бор эди.

Умуман олганда илм-фаннинг барча тармоқлари қатори тасаввуф илми ҳам вақт ўтиши билан ривожланиб борди. Хусусан, тажаллий масаласи ҳам бир қанча босқичлардан ўтиб мукаммал назарияга айланди.

Холмурод Рахимов,
Мир Араб олий мадрасаси ўқитувчиси,
Бухоро давлат университети таянч докторанти

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1.Наждат Тўсун. Олтин ҳалқа –Т.: Қамар-медия, 2022. – 224 б.

2.ابو بكر محمد بن اسحاق كلابادي. التعرف لمذهب اهل التصوف.طشقند, مطبعة ماوراءنهر م2018 – ه1439. ص 14

3.Ан-наим ул-кабир. Арабча-ўзбекча луғат – Т.: Муҳаррир нашриёти, 2021. – Б 109.

4.А. Иноятов, Ғ. Зикриллаев. Қуръони карим оятлари мазмун-маъносининг ўзбекча изоҳли таржимаси – Т.: Ҳилол-нашр, 2022. – Б 167

5.Ислом энциклопедияси. З. Ҳусниддинов таҳрири остида – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. – Б 276

6.ابي بكر محمد بن اسحاق الكلابادي. التعرف لمذهب اهل التصوف. طشقند, ماوراءنهر. ه1439-م2018. ص 88

7.Н. Комилов. Тасаввуф – Т.: Ўзбекистон, 2009. – Б 248

8.زكريا بن محمد الانصارى. نتائج الافكار القدسية في بيان معاني شرح الرسالة القشيرية. بيروت لبنان, دار الكتب العلمية.2007م.2ج, ص 117

9.Ж. Холмўминов. Ваҳдат ул-вужуд ва қадимги юнон фалсафаси. XXI аср: фан ва таълим масалалари илмий электрон журнали. №3, 2021 йил. – Б 4

10.Ж. Холмўминов. Тасаввуф фалсафаси – Т.: ёш авлод матбаа, 2021. – Б 92-93.

11.ابو عبد الله محمد بن علي الحكيم الترمذي. بدو شأن. https://www.noor-book.com

12.Ж. Холмўминов. Шайх Муҳйиддин Ибн ал-Арабий – Ислом теологияси ва теософияси йирик намояндаси. Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies Hosted online from ParisFrance. Date: 19th January, 2023 ISSN: 2835-3730 page 366.

13.Ж. Холмўминов. Ибн ал-Арабий – “Ваҳдатул-вужуд” теологик-фалсафий таълимоти асосчиси. Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 5 | 2022 page 190.