Ҳофиз Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Абдурраҳмон ибн Фазл ибн Баҳром ибн Абдуссамад Тамимий Самарқандий ад-Доримий 181 ҳижрий санада Самарқанд шаҳрида дунёга келдилар.

Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Мансур Шерозий айтадилар: “Имом Доримий ақлда, фаҳмда, фазлда, динда етук эдилар. У зотнинг ёдлашлик зеҳнлари, ҳалимликлари, босиқликлари, тиришқоқликлари, дунёда зоҳидликлари, ибодатлари зарбулмасал қилингандир”. Имом Доримий биринчи илмий ишларини Самарқандда бошладилар.

Хуросондаги уламолар ҳузурида ҳам бўлдилар. Ундан кейин Ироқ, Шом, Миср, Макка, Мадина юртларида бўлиб, у ерлик уламолардан ҳам фойдаландилар. Ҳадис илмидаги қилган асосий ҳаракатлари Самарқандда зоҳир бўлди.

Имом Доримий ислом оламининг илмий ва маънавий меросида катта ўрин тутган машҳур муҳаддис ва уламолардан бири ҳисобланади. У кишининг асосий шўҳрати ҳадис илмидан келиб чиқиб, у киши бу соҳада мустаҳкам ва муҳим асарлар қолдирган. У кишининг ҳаёти ва илмий фаолияти нафақат Самарқанд, балки бутун мусулмон оламига таъсир кўрсатган.

Имом Доримийнинг ислом илмига қўшган ҳиссалари

1. Ҳадис илмидаги ривоятлари

Имом Доримийнинг энг катта мероси – у кишининг ҳадислар тўплами бўлиб, у киши ҳадис илм бўйича асосий манбалардан бири сифатида қабул қилинган. У кишининг ҳадисларни тўплаш ва ривоят қилишдаги эътибори у кишини бошқа муҳаддислар орасида ажратиб туради. Имом Доримий ўзигагина хос усул билан ҳадисларни ўрганишда эҳтиёткорлик ва аниқликка эътибор қаратардилар. У киши санад (ривоят занжири)га катта аҳамият бериб, ҳадисларнинг ишончлилик даражасини текширган.

2. “Сунан ад-Доримий”

Имом Доримийнинг энг машҳур асари – “Сунан ад-Доримий” тўпламидир. Бу китоб ҳадис тўпламлари орасида муҳим ўринга эга бўлиб, унда Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган ҳадислар жамланган. “Сунан ад-Доримий” баъзи маънода “Кутуб ас-Ситта” (Олти Муҳим Ҳадис Тўплами)га яқин ўринда туради, аммо унга киритилмаган. Шунга қарамай, бу асар ислом илмий жамиятида кенг тарқалган ва машҳур муҳаддислар томонидан ишончли манба сифатида эътироф этилган.

3. Ривоят қилиш услуби

Имом Доримий ҳадисларни етказишда жуда эҳтиёткор бўлиб, ҳадисларнинг сенадини (ривоят занжирини) текширишга алоҳида эътибор берган. Унинг илмий ёндашуви турли муҳаддислар ва олимлар томонидан юқори баҳоланган ва унинг шогирдлари кўплаб муҳим асарларни яратган. Унинг ҳадисларни етказишдаги саҳиҳлиги, ривоятларнинг ишончлилик даражасини сақлаган ҳолда уларни тартибли йўсинда тўплаши унинг илмий оламдаги нуфузини оширган.

4. Исломнинг бошқа илмларидаги ҳиссалари

Имом Доримий фақат ҳадис тўплаш билан чекланиб қолмаган. У фиқҳ (исломий ҳуқуқ) ва ақида (ишонч ва эътиқод) соҳаларида ҳам ўзига хос улуш қўшган. Унинг ислом ҳуқуқий масалаларга бўлган ёндашуви ва ақидавий масалалардаги ишончли далилларига асосланган ёзувлари кўплаб кейинги олимларга илҳом манбаи бўлган. У шогирдларига нафақат ҳадис илмини, балки кенг қамровли исломий илмларни ҳам ўргатган.

Имом Доримийнинг замондошлари ва шогирдлари

Имом Доримий кўплаб машҳур муҳаддислар билан мулоқотда бўлган. У киши ўз даврининг буюк олимларидан таълим олган ва улар билан илм алмашган. У кишининг замондошлари орасида Имом Аҳмад ибн Ҳанбал, Имом Бухорий, Имом Муслим каби машҳур олимлар ҳам бор эди. Бу алломалар Имом Доримийни жуда юқори баҳолаган ва унинг ҳадисларини қимматли манба сифатида кўрган. У кишининг шогирдлари ҳам кўплаб машҳур муҳаддислардан иборат бўлиб, улар Имом Доримийнинг таълимотини кенг тарқатган. У кишининг илмга бўлган ҳурмат-эътибори ва илм йўлидаги меҳнатлари шогирдлари томонидан юксак баҳоланган.

Имом Доримий Самарқанд шаҳрида 255 ҳижрий сана, Зулҳижжа ойининг саккизинчи куни вафот этдилар. Арафа–Жума кунида дафн қилиндилар.

Хулоса

Имом Доримийнинг ислом илмларига қўшган ҳиссалари улкан бўлиб, у киши мусулмон оламида ҳадис тўплаш ва уларни ривоят қилиш соҳасидаги энг нуфузли шахслардан бири сифатида танилган. У кишининг асарлари ва илмий мероси ҳанузгача ислом жамоатчилиги учун катта аҳамият касб этади. Имом Доримий нафақат ҳадис соҳасида, балки исломий билимларнинг бошқа йўналишларида ҳам муҳим роль ўйнаган. У кишининг “Сунан ад-Доримий” асари ҳадис тўпламлари орасида алоҳида ўринга эга бўлиб, бугунги кунгача илм аҳли томонидан ўрганилмоқда ва фойдаланилмоқда. Имом Доримийнинг ҳаёти ва илмий фаолияти мусулмонларга илмга бўлган ҳурмат ва меҳнат орқали катта натижаларга эришиш мумкинлигини кўрсатади.

Азимжон Якубов
Мир Араб ооий мадрасаси ўқитувчиси