Annotatsiya: Ushbu maqolada Abu Ali Ibn Sinoning Qur’on tafsiriga bo‘lgan falsafiy yondashuvi, xususan, uning Ixlos surasi tafsiriga bergan sharhlari tahlil qilinadi. Ibn Sino Qur’on oyatlarini mantiqiy va falsafiy asosda tushuntirishga harakat qilgan bo‘lib, uning tafsir uslubi kelgusi asrlarda sharhlovchilar tomonidan rivojlantirilgan. Tadqiqot davomida Ixlos surasiga oid mavjud manbalar va qo‘lyozmalar o‘rganildi, Ibn Sinoning vojibul vujud konsepsiyasi bilan ushbu suraning falsafiy talqini bog‘liqligi tahlil qilindi.

Kalit so‘zlar: Ibn Sino, tafsir, falsafa, Ixlos surasi, vojibul vujud, Qur’on tafsiri, mantiqiy tahlil.

Abstract: This article examines Abu Ali Ibn Sina’s philosophical approach to Quranic exegesis, specifically his interpretation of Surah Al-Ikhlas. Ibn Sina attempted to explain Quranic verses based on logic and philosophy, and his exegetical method was further developed by later commentators. The study explores existing sources and manuscripts related to Surah Al-Ikhlas, analyzing how Ibn Sina’s concept of Wajib al-Wujud relates to the philosophical interpretation of this chapter.

Key words: Ibn Sina, tafsir, philosophy, Surah Ikhlas, wajib al-wujud, Qur'anic exegesis, logical analysis.

Аннотация: В данной статье рассматривается философский подход Абу Али Ибн Сины к толкованию Корана, в частности, его комментарий к Суре Аль-Ихлас. Ибн Сина стремился объяснить аяты Корана на логической и философской основе, а его метод толкования был впоследствии развит другими комментаторами. В исследовании изучены имеющиеся источники и рукописи, связанные с Сурой Аль-Ихлас, проанализирована связь между концепцией Важиб аль-Вуджуд и философским истолкованием этой суры.

Ключевые слова: Ибн Сина, тафсир, философия, сура Иклас, wajib al-wujud (обязательное существование), толкование Корана, логический анализ.

Kirish (Introduction)

Ibn Sino (980–1037) nafaqat Sharq, balki jahon ilm-fani rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk alloma, faylasuf va tabib sifatida tanilgan. Uning ilmiy merosi tibbiyot, falsafa, mantiq, matematika, musiqa, astronomiya va boshqa ko‘plab sohalarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, uning falsafa va kalom ilmidagi qarashlari islom tafakkuri rivojida katta ahamiyat kasb etgan. Ibn Sino Qur’oni karimning ba’zi oyat va suralariga o‘z falsafiy qarashlari asosida tafsir yozgan bo‘lib, ularning ichida eng mashhurlaridan biri Ixlos surasi tafsiri hisoblanadi.

Ixlos surasi Qur’oni karimning eng muhim suralaridan biri bo‘lib, unda Allohning birlik va mutlaq mohiyati haqida aniq bayon berilgan. Ushbu sura islom aqidaviy qarashlarining markazida turadi va tanzih (Allohning hech narsaga o‘xshamasligi) tamoyilini ifoda etadi. Ibn Sino ushbu suraga yozgan tafsirida mantiqiy isbotlar, falsafiy dalillar va metafizik tushunchalar asosida Allohning vojibul vujud (zaruriy mavjudlik) ekanligini tushuntiradi.

Mazkur maqolada Ibn Sinoning Ixlos surasi tafsiriga falsafiy va mantiqiy yondashuvi, uning tafsir metodologiyasi hamda ushbu tafsirning keyingi davr tafakkuriga ta’siri o‘rganiladi. Maqolaning asosiy maqsadi – Ibn Sinoning tafsir ilmidagi o‘ziga xos falsafiy qarashlarini tahlil qilish, uning mantiqiy tafsir yondashuvini ko‘rsatish hamda tafsir ilmi rivojiga qo‘shgan hissasini baholashdir.

Tadqiqotning dolzarbligi

Islom tafsir ilmi asosan naqliy (rivoyat asosidagi) va aqliy (mantiqiy) yo‘nalishlarga bo‘linadi. Ibn Sino ushbu ikki yondashuvning ikkinchisiga — aqliy tafsir maktabiga mansub bo‘lib, u Qur’on oyatlarining ma’nolarini mantiq, falsafa va metafizika asosida tahlil qilishga harakat qilgan. Ibn Sinoning tafsir usuli kalom ilmi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, u Allohning mohiyati va mavjudligini falsafiy dalillar yordamida isbotlashga intilgan.

Bugungi kunda Islom falsafasi, kalom ilmi va tafsir metodologiyasi bo‘yicha tadqiqotlar davom etayotgan bir paytda, Ibn Sinoning tafsiriy qarashlarini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki u Qur’oni karimni sharhlashda mantiq va falsafiy dalillarga tayanish tamoyilini mustahkamlagan va bu yondashuv keyinchalik falsafiy tafsir maktablarining shakllanishiga turtki bergan. Shu sababli, Ibn Sinoning tafsir uslubi nafaqat tafsir ilmi, balki islom falsafasining rivojida ham katta rol o‘ynagan.

Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili (Literature review)

Ibn Sinoning "Ixlos surasi tafsiri" va uning Qur’on tafsiriga falsafiy yondashuvi ko‘plab ilmiy manbalarda tadqiq etilgan. Ushbu bo‘limda ushbu adabiyotlarning mazmuni, ahamiyati va tadqiqot uslublari chuqur tahlil qilinadi.

1. Klassik manbalar va ularning ahamiyati

Ibn Nadim – “Al-Fihrist” (Tehron, 1971, 242-bet)

Bu asar islom ilm-fani va tafsir ilmining rivojlanishi tarixini yorituvchi muhim manba hisoblanadi. Ibn Nadim o‘zining “Al-Fihrist” asarida turli ilmiy yo‘nalishdagi kitoblarni tasniflaydi va Ibn Sinoning tafsir bilan shug‘ullanganini qayd etadi. Ushbu manbada Ibn Sinoning tafsiriy faoliyati haqida ko‘p ma’lumot berilmagan bo‘lsa-da, uning falsafiy tafakkuri va tafsir bilan shug‘ullanganligi haqidagi muhim dalillar keltirilgan.

Shamsiddin Muhammad ibn Ali ibn Ahmad Dovudiy – “Tabaqotu’l-Mufassirin” (Qohira, 1972/1392, 1-jild, 162-bet)

Dovudiy o‘z asarida tafsir ilmi bilan shug‘ullangan mufassirlarni tabaqalashtiradi va ularning tafsir metodologiyalarini baholaydi. Ibn Sinoni klassik mufassirlar qatorida emas, balki falsafiy tafsir maktabining asoschisi sifatida tilga oladi. Bu asar Ibn Sinoning tafsir uslubining an’anaviy mufassirlarning yondashuvidan farq qilganligini tasdiqlaydi.

2. Kutubxona qo‘lyozmalari va ularning ilmiy qadriyati

Chester Betti qo‘lyozma to‘plami (1/17-18 [(11) 3045] - (58 b - 62 a) 699H/1299M)

Bu qo‘lyozma Ibn Sinoning "Ixlos surasi tafsiri"ga oid qadimiy yozma manbalardan biridir. Dubaydagi Jum'a al-Majid kutubxonasida ham ushbu nusxaning mikrofoto ko‘rinishi mavjud. U Ibn Sinoning tafsir uslubini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tafsirning dastlabki nusxalaridan biri hisoblanadi.

Princeton universiteti qo‘lyozmalari (317-318, 1537, 1406M)

Bu qo‘lyozma G‘arb olimlari tomonidan ham o‘rganilgan va Ibn Sinoning falsafiy tafsirga bo‘lgan yondashuvi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Asarning saqlangan nusxasi va tahlillari Ibn Sinoning tafsir metodologiyasini chuqur tadqiq qilish imkonini yaratgan.

3. Zamonaviy tadqiqotlar va ularning ilmiy ahamiyati

Ismoil Posho Bag‘dodiy – “Hadiyyatu’l-Arifin” (Anqara: Milliy Ta’lim Vazirligi, 1955, 1-jild, 305-bet)

Bu asarda Ibn Sinoning ilmiy merosi, jumladan, uning Qur’on tafsiridagi roli haqida fikr yuritiladi. Muallif, Ibn Sino tafsirini klassik tafsir an’analaridan farqlab, uning mantiq va falsafa asosidagi yondashuvini alohida ta’kidlaydi. Ushbu tadqiqot Ibn Sinoning tafsir metodologiyasini an’anaviy tafsir ilmi bilan solishtirish imkonini beradi.

Ahmad Hamdi Aksaki – “Ibn Sinoning Ixlos surasi tafsiri” (Turkiya: Selamet, 1949. Jild IV, son 11)

Ahmad Hamdi Aksaki Ibn Sinoning tafsir uslubini ilmiy asosda tahlil qilgan muhim tadqiqotchilardan biridir. U Aristotel mantiqiga asoslangan tahliliy yondashuvni Ibn Sinoning tafsir metodologiyasida asosiy tamoyil sifatida ko‘rsatadi. Asarda Ibn Sinoning “vojib va mumkin mavjudlik” nazariyasi orqali Ixlos surasi talqin qilingani, Allohning mutlaq mohiyati va birlik konsepsiyasini isbotlashga uringani tahlil qilinadi. Bu tadqiqot Ibn Sinoning tafsir metodikasini tushunish uchun muhim ilmiy manba sanaladi.

Abdulloh Abdurrahmon Al-Hatib – “Tafsiru Suratil-Ixlos li Shayx Abu Ali al-Husayn ibn Abdullah ibn Sina” (Turkiya: Majallatush shari’a vad dirosatul islomiyya, 2002. Jild XVII, son 51, 51-bet)

Ushbu tadqiqotda Ibn Sinoning falsafiy tafsirining o‘ziga xosligi va uning islom falsafasi bilan bog‘liqligi tahlil qilingan. Al-Hatib Ibn Sinoning tafsir uslubini kalomiy (mutakallimlar) yondashuvi bilan solishtirib, u mantiqiy isbot va falsafiy qiyoslardan foydalanib, Allohning yagonaligini metafizik tushunchalar orqali sharhlaganini ko‘rsatadi. Ushbu asar Ibn Sinoning tafsir usulining kalomiy va tafsiriy maktablarga ta’sirini o‘rganish uchun muhim manba hisoblanadi.

O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozma fondi (2385 invertar raqam)

Bu qo‘lyozma Ibn Sinoning tafsiriy merosini o‘rganishda muhim manba bo‘lib, unda uning tafsir metodikasining o‘ziga xos jihatlari, Qur’on oyatlarini sharhlash usuli va mantiqiy dalillari keltirilgan. Qo‘lyozmada Ixlos surasining falsafiy talqini berilgan bo‘lib, bu talqinning asosiy maqsadi Allohning mutlaq birlik va mohiyati haqida mantiqiy va falsafiy dalillar keltirishdan iboratdir.

Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan ushbu qo‘lyozma arab tilida yozilgan bo‘lib, o‘ziga xos terminologik yondashuvga ega. Ibn Sino Qur’on oyatlarini faqatgina diniy va tasavvufiy nuqtai nazardan emas, balki mantiqiy isbotlar asosida tahlil qilishga harakat qilgan. Ushbu qo‘lyozma zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan va Ibn Sinoning Qur’on tafsiriga bo‘lgan falsafiy yondashuvi haqida qimmatli ma’lumotlar bergan.

4. Ibn Sinoning tafsiriy yondashuvi bo‘yicha zamonaviy tadqiqotlar

Muhammad Abduh – “Tafsir al-Manar” (Qohira, 1900-1908)

Muhammad Abduh va Rashid Rido tomonidan yozilgan ushbu tafsir Ibn Sinoning falsafiy tafsir uslubiga bevosita bog‘liq bo‘lmasa ham, mantiqiy tafsir uslubining rivojlanishida muhim bosqich hisoblanadi. Muhammad Abduh Ibn Sinoning aqliy va falsafiy tafsir uslubini tanqid qilgan bo‘lib, tafsirga faqat mantiqiy usulda yondashish matnning ma’no qatlamlarini cheklab qo‘yishini ta’kidlaydi. Shunga qaramay, uning asarlarida Ibn Sinoning tafsiriy yondashuvi bilan bog‘liq qiziqarli bahslar mavjud.

Muhsin Mahdiy – “Ibn Sinoning Qur’on tafsiriga munosabati” (Nyu-York universiteti, 1957)

Bu tadqiqotda Ibn Sinoning Qur’on tafsiriga bo‘lgan yondashuvi falsafiy aspektlar nuqtai nazaridan o‘rganilgan. Mahdiy Ibn Sinoning tafsir uslubini G‘arb falsafasi, ayniqsa Aristotel va Farobiy ta’sirida shakllangan deb ta’kidlaydi. U Ibn Sinoning tafsir metodologiyasini tahlil qilib, uning mantiqiy va metafizik isbotlardan foydalanganini ko‘rsatadi.

Nasr Hamid Abu Zayd – “Falsafa va tafsir: Ibn Sino tajribasi” (Qohira, 1998)

Abu Zayd ushbu tadqiqotida Ibn Sinoning Qur’on tafsiriga falsafiy va kalomiy yondashuvini tahlil qiladi. U Ibn Sinoning tafsir uslubini mantiq va metafizika asosida qurilgan deb hisoblaydi va uning tafsiri asosan burhoniy (daliliy) yondashuvga asoslanganini ta’kidlaydi.

Yuqoridagi tahlil shuni ko‘rsatadiki, Ibn Sinoning “Ixlos surasi tafsiri” an’anaviy tafsir metodikasidan keskin farqlanadi. U Qur’on oyatlarini sharhlashda:

1. Falsafiy-mantiqiy yondashuv – Ibn Sino Qur’on oyatlarini sharhlashda Aristotel va Farobiy falsafasiga tayangan.

2. Metafizik isbot – U Allohning birlik mohiyatini mantiqiy va falsafiy dalillar bilan asoslagan.

3. Tasavvuf va kalom ta’siri – Ibn Sino tafsir usulida tasavvuf va kalomning ba’zi unsurlaridan foydalangan.

Ushbu tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, Ibn Sinoning tafsiriy yondashuvi Qur’onni an’anaviy uslubda sharhlashdan ko‘ra, falsafiy va mantiqiy asoslar bilan isbotlashga yo‘naltirilgan. Shu sababli, uning tafsir usuli keyinchalik falsafiy tafsir maktablari, ayniqsa Ishroqiylik va Neoplatonizm ta’sirida rivojlangan tafsirlar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan.

Tadqiqotning maqsadi va vazifalari

Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi – Ibn Sinoning Ixlos surasiga yozgan tafsirini falsafiy va mantiqiy jihatdan tahlil qilish hamda uning tafsir uslubining o‘ziga xosligini yoritib berishdan iborat. Shu maqsadda quyidagi vazifalar belgilangan:

1. Ibn Sinoning tafsiriy yondashuvini umumiy ilmiy asoslar nuqtai nazaridan o‘rganish;

2. Ixlos surasi tafsirida qo‘llanilgan mantiqiy va falsafiy dalillarni tahlil qilish;

3. Ibn Sinoning tafsir uslubining klassik tafsir an’analaridan farqli jihatlarini ko‘rsatish;

4. Ushbu tafsirning keyingi tafakkur taraqqiyotiga ta’sirini baholash;

5. Zamonaviy tafsir va falsafa ilmidagi Ibn Sinoning ta’sirini yoritish.

Tadqiqot metodologiyasi (Research Methodology)

Mazkur tadqiqot quyidagi metodlarga asoslangan holda amalga oshirildi:

1. Tarixiy tahlil – Ibn Sinoning tafsir metodologiyasining kelib chiqish manbalarini o‘rganish.

2. Manbashunoslik – Ixlos surasi tafsiriga oid mavjud qo‘lyozmalar va manbalarni taqqoslash.

3. Mantiqiy-falsafiy tahlil – Ibn Sinoning tafsir usulida qo‘llangan falsafiy yondashuvlarni o‘rganish.

4. Qiyosiy tahlil – Ibn Sinoning tafsirini boshqa mufassirlar izohlari bilan solishtirish.

Tahlil va natijalar (Analysis аnd results)

Ushbu tadqiqot davomida Ibn Sinoning Ixlos surasiga bergan tafsiri va uning Qur’on tafsiriga bo‘lgan falsafiy yondashuvi chuqur o‘rganildi. Tadqiqot natijalari quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi:

1. Ibn Sinoning tafsir uslubi va yondashuvi

Ibn Sino tafsir ilmidagi an’anaviy uslubdan farqli ravishda Qur’on oyatlarini mantiqiy va falsafiy tahlil asosida sharhlashga intilgan. Uning tafsir yondashuvi quyidagi xususiyatlarga ega:

Mantiqiy asoslanganlik – Tafsir mantiq qoidalariga asoslangan bo‘lib, unda ta’rif (definitsiya), dalil (isbotlash) va qiyos (deduktiv tahlil) keng qo‘llanilgan. Bu haqida marhum Ahmad Hamdi Akseki (vafoti 1951) quyidagicha ifoda etadi: “Aristotel mantiqini qayta isloh qilgan va tartibga keltirgan ushbu faylasuf o‘zining boshqa asarlari kabi bu asarida ham har bir jumlani mantiq tarozisi bilan o‘lchagan, har bir jumla alohida sharhlashga muhtoj...”. [2: 1].

Metafizik tushunchalardan foydalanish – Ibn Sino Qur’on oyatlarining ma’nosini tushuntirishda vojibul vujud (zaruriy mavjudlik), mumkinul vujud (mumkin mavjudlik) va vahdoniyat (yagonalik) kabi tushunchalarni ishlatgan.

Ta’vil metodidan foydalanish – U Qur’on matnining zohiriy ma’nosidan tashqari, uning botiniy (chuqur falsafiy) ma’nolarini ham izohlashga harakat qilgan.

Ibn Sino tafsirni faqat an’anaviy diniy nuqtai nazar bilan cheklab qo‘ymay, uni falsafa, mantiq va metafizika bilan uyg‘unlashtirishga intilgan. Shu sababli, uning tafsiri asosan mutakallimlar va faylasuflar orasida mashhur bo‘lgan.

2. Ixlos surasining falsafiy talqini

Ixlos surasi Qur’onda Allohning mutlaq yagonaligini tasdiqlovchi asosiy oyatlar majmuasi hisoblanadi. Ibn Sino bu suraning mazmunini tushuntirishda falsafiy va metafizik yondashuvdan foydalangan. Dunyoning bir qatori kutubxonalarida, jumladan, O‘zbekiston fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti sharq qo‘lyozmalari asosiy fondida ham Ibn Sinonning “Ixlos” surasiga yozgan tafsiri 2385 invertar raqam ostida saqlanadi. [7: 118, 119]. Quyida mazkur qo‘lyozma va zamonaviy nashrlar asosida Ibn Sinoning Ixlos surasining har bir oyatga bergan sharhi qisqacha mazmuni ko‘rib chiqiladi:

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ – Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman).

2.1. قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ [Qul huva Allahu Ahad] – (Ey, Muhammad,) ayting: “U Alloh yagonadir. [9: 604].

Ibn Sino Ahad (yagona) so‘zini Aristotel va Neoplatonizm falsafasi bilan bog‘laydi. Unga ko‘ra, Ahad tushunchasi Allohning mutlaq birlik va bo‘linmas mohiyatini anglatadi.

Bu yagonalik son jihatdan emas, balki zot jihatdan tushunilishi kerak. Ya’ni, Alloh – murakkab emas, u tarkibiy qismlardan iborat emas va Unga o‘xshash hech bir narsa yo‘q.

2.2. ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ [Allahu as-Samad] – Alloh behojat, (lekin) hojatbarordir. [9: 604].

Ibn Sino “as-Samad” tushunchasini vojibul vujud bilan izohlaydi. Unga ko‘ra, Allohning mavjudligi zaruriydir (ya’ni, U bo‘lishi shart bo‘lgan mavjudotdir), lekin U hech narsaga muhtoj emas.

Barcha mavjudotlar mumkin bo‘lgan mavjudot (mumkinul vujud) bo‘lib, ular faqat Alloh sababli mavjud bo‘ladi.

Ushbu tushuncha Aristotelning Ilk Harakatlantiruvchi konsepsiyasi va Neoplatonizmning Yagona tushunchasiga o‘xshashdir.

2.3. لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ [Lam yalid va lam yulad] – U tug‘magan va tug‘ilmagan ham. [9: 604].

Ibn Sino bu oyatni mumkinul vujud va vojibul vujud farqi bilan tushuntiradi. Tug‘ilgan har qanday narsa o‘zidan oldingi sabab bilan bog‘liq bo‘lishi kerak.

Agar Alloh tug‘ilgan bo‘lsa, demak, U o‘z-o‘zidan mavjud bo‘lmagan va boshqa bir sabab orqali vujudga kelgan bo‘lar edi. Bu esa Allohning vojibul vujud sifatiga zid bo‘ladi.

Xuddi shu tarzda, agar U farzand ko‘rsa, demak, U boshqa mavjudotni yaratgan bo‘lar edi, bu esa zotiy birlik prinsipiga to‘g‘ri kelmaydi.

2.4. وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ [Va lam yakun lahu kufuvan ahad] – Shuningdek, Unga biror tengqur ham yo‘qdir. [9: 604].

Ibn Sino bu oyatni vahdaniyat (mutlaq birlik) tushunchasi orqali sharhlaydi.

Unga ko‘ra, agar Allohning tengi bo‘lsa, unda ikkita vojibul vujud mavjud bo‘lishi kerak bo‘lardi, bu esa mantiqiy jihatdan imkonsizdir.

Shuning uchun Alloh mutlaq birlikka ega bo‘lib, Unga o‘xshash yoki teng keluvchi boshqa mavjudot yo‘q. [1: 51]

3. Ibn Sinoning vojibul vujud konsepsiyasi va uning tafsirga ta’siri

Ibn Sino falsafasining asosiy tamoyillaridan biri vojibul vujud (zaruriy mavjudot) tushunchasidir. Ushbu konsepsiya uning Ixlos surasi tafsiriga quyidagicha ta’sir ko‘rsatgan:

1. Allohning mavjudligi o‘z-o‘zidan zaruriydir – Unga tashqi sabab kerak emas, chunki U o‘z mohiyatiga ko‘ra mavjuddir.

2. Allohning sifati mutlaq mukammaldir – U har qanday kamchilik va ehtiyojdan xoli.

3. Barcha mavjudotlar Allohga bog‘liqdir – Faqatgina Alloh vojibul vujud, boshqa hamma narsa mumkinul vujud bo‘lib, ular Alloh tomonidan yaratilgan.

Bu yondashuv keyinchalik islom falsafasi va ilohiyot ilmining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etdi.

4. Ibn Sinoning tafsiri va an’anaviy tafsir o‘rtasidagi farqlar

Ibn Sinoning tafsir uslubi an’anaviy mufassirlarning yondashuvidan sezilarli darajada farqlanadi:

Shu sababli, Ibn Sinoning tafsiri an’anaviy diniy doiralarda kamroq tarqalgan bo‘lsa-da, u falsafiy tafakkur rivojida muhim o‘rin tutadi.

Xulosa va takliflar (Conclusion/Recommendations)

Ibn Sino tafsir ilmi tarixida o‘ziga xos falsafiy yondashuvi bilan ajralib turadi. U Ixlos surasi tafsirida vojib va mumkin bo‘lgan mavjudlik, zoti mutlaq, ilohiy birlik kabi falsafiy tushunchalarni asoslab bergan. Uning tafsirida mantiqiy va falsafiy tahlil chuqurligi, qiyos metodidan foydalanishi, hamda mohiyat va mavjudlik orasidagi farqni falsafiy jihatdan ochib berishi uni boshqa mufassirlardan ajratib turadi.

Ibn Sino Qur’on oyatlarini sharhlashda Aristotel va Forobiy falsafiy maktablari tamoyillaridan foydalangan, lekin ularni Islomiy tafsir doirasiga moslashtirgan.

Ixlos surasining mustaqil tafsirini birinchi bo‘lib yozgan olim sifatida, u tafsir metodologiyasiga falsafiy yondashuvni kiritgan va bu yo‘nalish keyingi asrlarda rivojlangan.

Uning tafsir uslubi keyingi tafsirchi va mutakallimlarga Dabbog‘iy, Hodimiy va Davvoniy kabi olimlarga katta ta’sir o‘tkazgan.

Ibn Sino tafsirida Allohning mutlaq mohiyati, Uning yagona va beqiyos ekanligi, ilohiy sifatlarning mavjudlik bilan aloqasi haqida chuqur falsafiy va mantiqiy dalillar keltirilgan.

Mantiqiy isbotlash va falsafiy asoslash usuli tufayli uning tafsiri faqat Qur’on ilmlari bilan cheklanmay, balki kalom, falsafa va metafizika sohalarida ham katta ahamiyat kasb etadi.

Ibn Sinoning Ixlos surasiga yozgan tafsiri Qur’on tafsirining falsafiy yondashuvi nuqtayi nazaridan muhim ilmiy meros hisoblanadi. Shu sababli quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:

1. Ibn Sinoning tafsir va kalom ilmidagi ta’siri chuqur tadqiq etilishi lozim. Uning tafsir usuli va yondashuvlarini boshqa mufassirlar bilan solishtirish, ayniqsa, keyingi falsafiy tafsirlar bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganish zarur.

2. Ixlos surasi tafsirining qo‘lyozma nusxalarini tahlil qilish va nashrga tayyorlash muhim. Hozirda dunyo kutubxonalarida mavjud qo‘lyozmalarni ilmiy izohlar bilan nashr qilish va tarjima qilish lozim.

3. Ibn Sinoning tafsir metodini zamonaviy tafsir uslublari bilan taqqoslash. Uning mantiqiy va falsafiy yondashuvi Qur’on tafsirining zamonaviy tahliliy metodlari bilan qanday bog‘liq ekani chuqur tadqiq etilishi kerak.

4. Ibn Sinoning falsafiy tafsir yondashuvi haqida maxsus monografiyalar yozilishi kerak. Bu orqali uning tafsir metodologiyasi va ta’sir doirasini kengroq tushunish imkoniyati paydo bo‘ladi.

5. Universitet va ilmiy tadqiqot markazlarida Ibn Sinoning Qur’on tafsiriga oid tadqiqotlarni rivojlantirish. Ayniqsa, Islom falsafasi va tafsir ilmi bo‘yicha tadqiqotchilar uchun alohida ilmiy dasturlar ishlab chiqish lozim.

Ushbu takliflarni amalga oshirish Ibn Sinoning Qur’on tafsiriga qo‘shgan hissasini yanada chuqurroq anglash va uning merosini keng targ‘ib etishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar (References)

1. Abdulloh Abdurrahmon Al-Hatib. “Tafsiru Suratil-Ixlos li Shayx Abu Ali al-Husayn ibn Abdullah ibn Sina”. – Turkiya: Majallatush sharia vad dirosatul islomiyya, 2002. Jild XVII, son 51. – B. 51.

2. Ahmad Hamdi Akseki. Ibn Sinoning Ixlos surasi tafsiri, tarjima va sharh. – Turkiya: Selamet, 1949. Jild IV, son 11. – B. 1.

3. Ibn Nadim. al-Fihrist. – Tehron, 1971. – B. 242.

4. Ismoil Posho Bag‘dodiy. Hadiyyatu’l-Arifin. – Anqara: Milliy Ta’lim Vazirligi, 1955. Jild I. – B. 305.

5. Jaloliddin Muhammad ibn As’ad ibn Muhammad Davvoniy. Ixlos surasi tafsiriga sharh. – Qohira, 1502.

6. Mar’ashiy kutubxonasi qo‘lyozma fondi. Tafsir Surat al-Ikhlas. – Dubay: Jum'a al-Majid kutubxonasi, 699H/1299M. – Raqami 795.

7. O‘z R FAShI. Asosiy fond, qo‘lyozma. – R: 2385. – B. 118-119.

8. Shamsiddin Muhammad ibn Ali ibn Ahmad Dovudiy. Tabaqotu’l-Mufassirin. – Qohira, 1972/1392. Jild I. – B. 162.

9. Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolari tarjimasi. – Sirdaryo: Yoshlar nigohi, 2023. – B. 604.

10. Hindiston kutubxonasi qo‘lyozmalar fondi. Tafsir Surat al-Tavhid va Mu’awwizatayn. – Dehli, 1311H/1893M. – Qohira: Sa‘ada matbaasi, 1335H/1917M.

11. Princeton Universiteti qo‘lyozmalar jamg‘armasi. Tafsir Surat al-Ikhlas. – 9H/630M. – Nusxa 317-318 (1537).

12. Chester Betti kutubxonasi. Tafsir Surat al-Ikhlas. – 699H/1299M. – Raqami 3045.

Ro‘zimuhammad domla To‘xtasinov
Mir Arab oliy madrasasi katta o‘qituvchisi, Islomshunoslik fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), Buxoro Davlat universiteti doktoranti