Inson o‘z tabiatiga ko‘ra ijtimoiy xususiyatiga ega bo‘lib, u yolg‘iz yashay olmaydi, balki, insoniy jamiyatda hayot kechiradi.Modomiki, inson hayoti uchun jamiyat zarur ekan, ana shu jamiyatni boshqaradigan, u uchun o‘zaro muomala qilish qoidalarini belgilaydigan va har bir shaxs unga rioya qilishi kerak bo‘lgan chegaralarni o‘z ichiga oladigan tizim bo‘lishi kerak. Har qanday tizim o‘zi tayanadigan poydevorga, asos va g‘oyalarga ega bo‘lishi lozim. O‘sha tizimning to‘g‘riligi yoki noto‘g‘riligi u tayanadigan asoslar, tamoyil va g‘oyalarning to‘g‘riligi yoki noto‘g‘riligiga bog‘liqdir. Sunday ekan, shaxs va jamiyatning salohiyatli va baxtiyor bo‘lishi mazkur asoslarning salohiyatli va to‘g‘ri bo‘lishi bilan chanbarchas bog‘liq. Kimki saodat va to‘g‘rilikni istasa, yaxshi poydevor, to‘g‘ri tamoyillar va ezgu g‘oyalarga ega bo‘lgan tizimni tanlashi, tadqiq qilishi va izlashi lozim. Alloh taoloning biz bandalarga bergan ne’matlaridan biri shuki, U mana shu izlanish mashaqqatidan bizni xalos etib, O‘zi biz uchun tanlagan, rozi bo‘lgan va dunyo baxtu saodati hamda oxirat najotining barcha sabablarini o‘z ichiga olgan tizimni ato etgan. Bu tizim Islomda ijtimoiy tartib qoidalar deb ataladi.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, har bir nizomning o‘zi tayanadigan asosi bor. Islomdagi ijtimoiy tizimning asosi u sog‘lom e’tiqoddir. mazkur ijtimoiy tartib qoidalar ham, shuningdek, butun islom ahkomlari ana shu sog‘lom e’tiqodga asoslanadi va qolgan asoslar shundan kelib chiqadi.

Nima uchun e’tiqod?

Musulmon jamiyatining tartib qoidalari uchun e’tiqodning asos sifatida tanlanishi bir necha omillar bilan bog‘liq:

Birinchisi: E’tiqod insonning hayotdagi mavqeini, yaratilish maqsadini, Yaratgan bilan munosabatini hamda koinot va undagi barcha narsalar va barcha shaxslar bilan munosabatini belgilaydi.

Ikkinchisi: E’tiqod insonning fikri, xulq-atvori va boshqa barcha xatti-harakatlari uchun asosiy qo‘llanma bo‘ladi. Zero, insonning axloqi e’tiqodiga ko‘ra shakllanadi, chunki u yaxshini yomondan, pokizani nopokdan, go‘zalni xunukdan e’tiqod asosida ajratadi.

Uchinchidan: E’tiqod – millat, jins, nasl va irqiy kelib chiqishidan qat’i nazar, jamiyatdagi barcha insonlar birlashishi mumkin bo‘lgan yagona poydevordir. Islom dini ana shu e’tiqod bilan Bilol al-Habashiy, Suhayb ar-Rumiy, Salmon al-Forsiy, Abu Bakr al-Qurashiy va boshqalarni turli millat vakillaridan birlashtirdi va ularning barchasi bir-birlari bilan tug‘ishgan aka-ukadek mehribon birodar bo‘lib birdamlikda hayot kechirdilar.

Shunga ko‘ra, bu e'tiqodga ega bo‘lgan har bir kishi, jinsi, rangi va kelib chiqishidan qat'i nazar, ushbu jamiyatga mansub bo‘lish va uning imtiyozlaridan bahramand bo‘lishga haqli bo‘ladi, shuningdek, shu jamiyatni rivojlantirish, unga yordam berishhamda uni himoya qilish mas’uliyatini o‘z zimmasiga olishga burchli bo‘ladi.

Islomdagi ijtimoiy tizimning asosi sifatida e'tiqodning tanlanishi bir qancha masalalarni keltirib chiqaradi:

1. Imon rishtasi:

Islom barcha mo‘minlarni birodar deb biladi. Alloh taolo Qur’oni Karimda:

{إنما المؤمنون إخوة}(الحجرات:10)

“Albatta, mo‘minlar birodarlardir”[1], (Hujurot, 10) deya marhamat qilgan.

Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumodan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam:

)المسلم أخو المسلم لايظلمه ولا يسلمه ومن كان في حاجة أخيه كان الله في حاجته(

“Musulmon musulmonning birodaridir, unga zulm qilmaydi va uni yordamsiz tashlab qo‘ymaydi. Kim birodarining hojatini bitirish yo‘lida bo‘lsa, Alloh taolo ham uning hojatini bitiradi”[2], deb marhamat qilganlar.

O‘zaro do‘stlik va ko‘mak ushbu rishta asosida yuzaga keladi. Islom nasl yoki hudud aloqalari kabi boshqa rishtalarni ham inkor etmaydi, lekin u rishtalar imon rishtasi bilan toʻqnashmaslik yoki undan yuqori koʻtarilmaslik sharti ila rioya etiladi. G‘ayrimusulmonlarga kelsak, garchi din va iymon rishtasi ularni chetlab o‘tsada, musulmonlar himoyasi, islom adolati hamda jamiyatning yaxshiligidan mosuvo bo‘lmaydilar. Bu ma’nolar Alloh taoloning:

{لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}(الممتحنة:8)

“Din to‘grisida sizlar bilan urishmagan va sizlarni o‘z yurtingizdan (haydab) chiqarmagan kimsalrga nisbatan yaxshilik qilishingiz va ularga adolatli bo‘lishingizdan Alloh sizlarni qaytarmas. Albatta, Alloh adolatli kishilarni sevar”[3] (Mumtahana, 8) oyatida ochiq-oydin namoyon bo‘ladi. Shuningdek, U zot boshqa oyatda shunday marhamat qiladi:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِوَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ وَاتَّقُوا اللَّهَإِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ}(المائدة:8).

“Ey iymon keltirganlar! Alloh uchun (to‘g‘rilikda) sobit turuvchi, odillik bilan guvohlik beruvchi bo‘lingiz: biror qavm (kishilari)ni yoqtirmaslik sizlarni ularga nisbatan adolatsizlik qilishga undamasin! Adolatli bo‘lingiz! Zero, u (adolat) taqvoga yaqinroqdir. Allohdan qo‘rqingiz! Albatta, Alloh ishlaringizdan xabardordir”[4], (Moida, 8).

2. Mutaassiblikning barham topishi:

Sog‘lom e’tiqod orqali barham topishi ko‘zlangan mutaassiblikdan, nohaqlik ustiga qurilgan yoki unga olib boruvchi qoralangan aqidaparastlik nazarda tutiladi.Islom kelishidan oldingi arablarning holatlari bunga yaqqol misol bo‘ladi. Ular nazdida yordamlashsih tushunchasi yaxshilik va yomonlik yoki haq va botil yo‘lida bir xil talqin qilinar edi. Garchi nohaq bo‘lsa ham ota-bobolaridan qolgan shirk odatlarini himoya qilish hamda zulmga asoslangan qabilaviy tarafkashlik yo‘lida o‘zlarini qurbon qilishga ham tayyor edilar. Boshqalarning sha’ni va obro‘si toptalishi, birovning moli va joniga nohaq tajovuz qilish yo‘lidagi hamkorlik ham ular nazdida o‘zaro yordam sifatida ko‘rilar edi. Sog‘lom e’tiqoddan yiroq bo‘lgan ko‘r-ko‘rona mutaassiblik ularni manashunday ahvolga solib qo‘ygan edi. Keyin Islom dini musaffo e’tiqodni olib kelib, bu tushunchani o‘zgartirdi va uni to‘g‘riladi, yordamlashish faqat haq va to‘g‘ri yo‘lda bo‘lishi kerakligini belgilab berdi. Bu borada Alloh taolo O‘z kalomida shunday marhamat qiladi:

وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ )المائدة:2(

“Ezguvlik va taqvo (yo‘li)da hamkorlik qilingiz, gunoh va adovat (yo‘li)da hamkorlik qilmangiz! Allohdan qo‘rqingiz! Albatta, Alloh azobi qattiq zotdir”[5] (Moida, 2).

Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam:

انصر أخاك ظالماً أو مظلوماً، فقال: رجل يا رسول الله صلى الله عليه وسلم أنصره إذ كان مظلوماً، أفرأيت إذا كان ظالماً كيف أنصره؟! قال: تحجزه أو تمنعه من الظلم، فإن ذلك نصره

“Birodaringga zolim holatida ham, mazlum holatida ham yordam ber!”, dedilar. Shunda bir kishi: “Ey Allohning Rasuli, u mazlum bo‘lganida unga yordam beraman. U zolim bo‘lganida unga qanday yordam beraman, nima deysiz?” dedi. U zot: “Uni tiyib turasizlar yoki zulmdan qaytarasizlar, mana shu unga yordam berishdir”[6], dedilar.

Haq uchun va to‘g‘ri din uchun bo‘lmagan har qanday mutaassiblikjirkanch va la’natlangandir. Jubayr ibn Mut’im roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam:

(ليسَ منَّا منْ دعا إلى عصبيةٍ، و ليسَ منَّا منْ قاتلَ على عصبيةٍ، و ليسَ منَّا منْ ماتَ على عصبيةٍ) (رواه أبو داود).

“Mutaassiblikka chorlagan kimsa bizdan emas, mutaassiblik yo‘lida urush qilgan kimsa bizdan emas, mutaassiblik uzra vafot etgan kimsa bizdan emas”[7], deganlar. (Abu Dovud rivoyati).

Islomda yomon ko‘rilgan mutaassiblik nima ekanligini Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam quyidagi hadislarida bayon qilib berdilar:

عَنْ بِنْتِ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ ، أَنَّهَا سَمِعَتْ أَبَاهَا يَقُولُ : قُلْتُ : يَا رَسُولَ اللَّهِ، مَا الْعَصَبِيَّةُ ؟ قَالَ : " أَنْ تُعِينَ قَوْمَكَ عَلَى الظُّلْمِ ".

Vosila ibn Asqa’ning qizidan rivoyat qilinadi, u otasining shunday deganini eshitgan: “Ey Allohning Rasuli, mutaassiblik nima?” dedim, shunda U zot: “Zulm yo‘lida qavmingga yordam bermoqliging” dedilar[8]. (Abu Dovud rivoyati).

3. Taqvo bilan farqlanish:

Islomda kishining jamiyatda tutgan o‘rni bilan faxrlanishi va nasab ila g‘ururlanishi qoralangan. Aksincha, barcha insonlarning bir-birlaridan farqlanishining haqiqiy o‘lchovi taqvodir. Shunday qilib, fazilatli amallarda musobaqalashish, go‘zal xulqlarni kasb qilish va yaxshi ishlar uchun raqobatlashish eshiklari ochildi. Bu borada Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam shunday marhamat qilganlar:

(ومن بطأ به عمله لم يسرع به نسبه) (رواه أبو داود).

“Kimniki (yomon) ishi sustlatsa, nasabi uni yaqinlashtira olmaydi”[9] (Ya’ni, bu dunyoda kimki yaxshi amallarni tark etishi va yomon ishlarni sodir etishi oqibatida boshqalardan fazilatda ortda qolsa, nasabining oliyligi oxiratda unga foyda bermaydi) (Abu Dovud rivoyati).

Shunday ekan, haqiyqiy fazilat va ustunlik imon va taqvo bilan belgilanadi. Bu haqida Alloh taolo Qur’oni karimda shunday marhamat qilgan:

{إن أكرمكم عند الله أتقاكم إن الله عليم خبير}(الحجرات:13).

“Albatta, Alloh nazdida (eng azizu) mukarramrog‘ingiz taqvodorrog‘ingizdir. Albatta Alloh biluvchu va xabardor Zotdir”[10] (Hujurot, 13).

Taqvoning asl o‘rni qalbdir. Uning holati va taqvo darajasini faqat Alloh taolo biladi. Bundan chiqdi, insonlarning bir-birlaridan chin ma’noda ortiqligi va fazilatlari Alloh taoloning O‘ziga ayon va oxiratda yuzaga chiqadi. Demak, haqiyqiy fazilat va ustunlikka ega bo‘lmoqchi bo‘lgan inson, taqvo yo‘lini tutib, ezgu amallarga intilmog‘i darkor. Biroq, amalga oshirgan ishlari bilan g‘ururlanmasligi kerak. Chunki amallarning qabul bo‘lishi Alloh taolo tarafidandir.

Xulosa qiladigan bo’lsak, sog‘lom e’tiqod jamiyat taraqqiyotida muhim ro‘l o‘ynaydi. U axloqiy qadriyatlarni, ijtimoiy birlikni, muammolarni hal qilishni, ta’lim va ilmga e’tiborni kuchaytiradi. Qur’on va hadislar asosida, e’tiqodning mustahkamligi jamiyatning barqarorligini ta’minlaydi va insonlarning ma’naviy rivojlanishiga yordam beradi. Sog‘lom e’tiqod nafaqat shaxsiy, balki ijtimoiy hayotning ham ajralmas qismidir. Shuning uchun, jamiyatni yanada rivojlantirish uchun e’tiqodni mustahkamlash va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish zarur.

Asrorxon domla Maxmudov
Mir Arab oliy madrasasi katta o‘qituvchisi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Shayx Abulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. ­­­­–­ Toshkent: Yoshlar nigohi, 2023.

2. Imom Buxoriy. Sahihi Buxoriy. – Bayrut. Muassasa ar-risala nashirun. 2019.

3. Imom Abu Dovud. Sunani Abu Dovud. – Karachi. Bushro. 2022.

[1] Shayx Abulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. ­­­­–­ Toshkent: Yoshlar nigohi, 2023. -B. 516.­­­­­­­­­

[2] Imom Buxoriy. Sahihi Buxoriy, 6951-raqam. – Bayrut. Muassasa ar-risala nashirun. 2019. -B 1611

[3] Shayx Abulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. ­­­­–­ Toshkent: Yoshlar nigohi, 2023. -B. 550­­­­

[4] Shayx Abulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. ­­­­–­ Toshkent: Yoshlar nigohi, 2023. -B. 108

[5] Shayx Abulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. ­­­­–­ Toshkent: Yoshlar nigohi, 2023. -B. 106

[6] Imom Buxoriy. Sahihi Buxoriy, 6952-raqam. – Bayrut. Muassasa ar-risala nashirun. 2019. -B. 1611

[7] Imom Abu Dovud. Sunani Abu Dovud, 5121-raqam. – Karachi. Bushro. 2022. -B. 1381

[8] Imom Abu Dovud. Sunani Abu Dovud, 5119-raqam. – Karachi. Bushro. 2022. -B. 1381

[9] Imom Abu Dovud. Sunani Abu Dovud, 3643-raqam. – Karachi. Bushro. 2022. -J. 2, -B. 1035

[10] Shayx Abulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. ­­­­–­ Toshkent: Yoshlar nigohi, 2023. -B. 517